«ΑΜΕΛΕ ΤΑΜΠΟΥΡΟΥ», Η ΕΞΟΝΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ

Έλληνες ορθόδοξοι, δέσμιοι στα
«τάγματα εργασίας».

Του Ιωάννη Αθανασόπουλου Ιστορικού Πτυχιούχου της Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, κατεύθυνση Ιστορίας.

Η συστηματική εξόντωση των Ελλήνων Ορθοδόξων της Μικράς Ασίας – και γενικότερα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας – ξεκίνησε λίγα χρόνια μετά την επανάσταση κατά του Σουλτάνου και την εγκαθίδρυση του κινήματος των Νεοτούρκων. Αρχικά, οι Νεότουρκοι παρουσιάστηκαν σαν ένα επαναστατικό κίνημα που βασιζόταν σε αρχές όπως η δημοκρατία και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μάλιστα δεν θα γίνονταν φυλετικές ή θρησκευτικές διακρίσεις καθώς συμφέρον του κινήματος των Νεοτούρκων ήταν η ενότητα και η ανάπτυξη του Οθωμανικού έθνους.

Το πρόγραμμα της Οθωμανικής Εταιρίας Ένωσης και Προόδου (1890) ανέφερε χαρακτηριστικά: «Προκειμένου να προειδοποιήσουμε τους μουσουλμάνους και τους χριστιανούς συμπατριώτες μας για το σύστημα διακυβέρνησης του παρόντος καθεστώτος που παραβιάζει ανθρώπινα δικαιώματα όπως η δικαιοσύνη, η ισότητα και η ελευθερία, που εμποδίζει όλους τους Οθωμανούς να προοδεύσουν και που παραδίδει τη χώρα μας στην ξένη κυριαρχία, σχηματίστηκε η Οθωμανική Εταιρίας Ένωσης και Προόδου, αποτελούμενη από άντρες και γυναίκες που όλοι είναι Οθωμανοί». 

Αν αναλογιστεί κανείς ωστόσο τα πεπραγμένα των Νεότουρκων την περίοδο 1908-1918 αντιλαμβάνεται πως οι προγραμματικές δηλώσεις του κινήματος απέχουν παρασάγγας  από την πραγματικότητα. Οι εξαγγελίες περί συνταγματικής διακυβέρνησης «τερματίστηκαν στον άφρονα κύκλο της συνομωσίας και της ίντριγκας, της καταπίεσης και της ανταρσίας, της τυραννίας, της ταπείνωσης και της ήττας» κατά τον Bernard Lewis. [1]

Χαρακτηριστική είναι η ομιλία που παρέθεσε ο Ταλάτ μπεής, τον Αύγουστο του 1910, σε μυστική συνεδρίαση της Εταιρίας Ένωσης και Προόδου στη Θεσσαλονίκη, την οποία διασώζει ο Βρετανός πρόξενος στο Μοναστήρι [2]:

Γνωρίζετε ότι, σύμφωνα με τα άρθρα του Συντάγματος επιβεβαιώθηκε η ισότητα μουσουλμάνων και γκιαούρηδων, αλλά γνωρίζετε και αισθάνεστε όλοι ότι αυτό είναι ένα απραγματοποίητο ιδεώδες. Ο ιερός νόμος, ολόκληρη η ιστορίας μας και τα συναισθήματα εκατοντάδων χιλιάδων μουσουλμάνων αλλά ακόμα και τα συναισθήματα των ιδίων των γκιαούρηδων, που αντιστέκονται επίμονα σε κάθε προσπάθεια οθωμανισμού τους, αντιπροσωπεύουν ένα αξεπέραστο εμπόδιο στην καθιέρωση πραγματικής ισότητας.

Πραγματοποιήσαμε ανεπιτυχείς προσπάθειες να μετατρέψουμε τους γκιαούρηδες σε πιστούς Οθωμανούς και όλες οι προσπάθειες αναπόφευκτα θα αποτύχουν, εφόσον τα μικρά ανεξάρτητα κράτη στη χερσόνησο των Βαλκανίων θα παραμείνουν σε μια θέση ικανή να προβάλει ιδέες απόσχισης μεταξύ των κατοίκων της Μακεδονίας.

Επομένως, δεν μπορεί να υπάρξει θέμα ισότητας μέχρι να πετύχουμε το στόχο μας για την οθωμανοποίηση της αυτοκρατορίας – ένα μακρόχρονο και κοπιαστικό έργο, στο οποίο τολμώ να προβλέψω ότι στο τέλος θα νικήσουμε, αφού πρώτα τερματίσουμε την αναταραχή και την προπαγάνδα των βαλκανικών κρατών.

Η Επανάσταση των Νεότουρκων είχε ως σκοπό την απομάκρυνση του σουλτάνου έτσι ώστε μια δική τους κυβέρνηση να προστατεύσει την εδαφική ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το κίνημα τους είχε ως στόχο να ενώσει το πατριωτικό αίσθημα των Οθωμανών μουσουλμάνων ανεξάρτητα με το αν είχαν τουρκική καταγωγή και συνείδηση. Υπήρχαν δύο τάσεις μέσα στο ίδιο κίνημα. Από τη μια οι «φιλελεύθεροι» που υποστήριζαν μεταξύ άλλων πραγματική εφαρμογή δικαιωμάτων για τις εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες της αυτοκρατορίας και από την άλλη οι «εθνικιστές» που είχαν ως αρχή τους την εγκαθίδρυση τουρκικής κυριαρχίας. Όργανο των «εθνικιστών» υπήρξε η Επιτροπή Ένωσης και Προόδου, η οποία μετά την Επανάσταση κατέλαβε τον πλήρη έλεγχο διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας. Μάλιστα προώθησε και νόμους, οι οποίοι αφενός απαγόρευαν τον πολιτικό σχηματισμό εθνοτικών ή εθνικών ομάδων και αφετέρου προωθούσε τον σχηματισμό καταδιωκτικών ομάδων από τον Οθωμανικό στρατό με στόχο την εξουδετέρωση των ενόπλων ομάδων διαφόρων εθνοτήτων στα Βαλκάνια, που ήθελαν να απελευθερώσουν εδάφη που είχε από τον ζυγό της η Οθωμανική αυτοκρατορία. Ηγέτες των «εθνικιστών» υπήρξαν οι Ενβέρ πασάς, Τζεμάλ πασάς και Ταλάτ πασάς. Ο τελευταίος υπήρξε ο πρόθυμος υλοποιητής του σχεδίου αφανισμού τους Ελληνισμού της Ιωνίας και όχι μόνο.

Ο Ταλάτ πασάς.

Πέρα από την ξεκάθαρη αναφορά του ως προς την πραγματική στάση του Κινήματος των Νεότουρκων απέναντι στην ισότητα μουσουλμάνων και χριστιανών που έκανε ο Ταλάτ πασάς τον Αύγουστο του 1910 και παραθέσαμε παραπάνω, ο ίδιος έδωσε σαφείς εντολές για την στάση που έπρεπε να κρατήσουν οι Οθωμανοί κρατικοί αξιωματούχοι στον λεπτομερώς σχεδιαζόμενο αφανισμό και βίαιο διωγμό των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης αρχικά και της Μικράς Ασίας ακολούθως. Ο ίδιος λοιπόν ως Υπουργός Εσωτερικών τον Μάιο του 1914 διέταξε τον εβραϊκής καταγωγής διοικητή της Σμύρνης, Ραχμή Μπέη τα εξής:

Οι Έλληνες Οθωμανοί υπήκοοι, οι οποίοι αποτελούντες την πλειονότητα της υμετέρας περιφερείας, επωφελούνται των περιστάσεων όπως προκαλέσουν ρεύμα επαναστατικόν, ευνοούν την επέμβασιν των Μεγάλων Δυνάμεων. 

Οι Έλληνες Οθωμανοί, οι οποίοι κατοικούν κατά μήκος των ακτών του βιλαγετίου της Σμύρνης, εργάζονται νυχθημερόν προς πραγματοποίησιν της «Μεγάλης Ιδέας». Συνεπώς, δεν είναι δυνατόν να υπάρχη αμφιβολία ότι η εν τη Οθωμανική Αυτοκρατορία ύπαρξις των Ελληνοοθωμανών, οι οποίοι είναι εμποτισμένοι με επαναστατικάς ιδέας, είναι ολέθρια διά το κράτος από πολιτικής και διοικητικής απόψεως.

Είναι επείγον διά πολιτικούς λόγους να υποχρεωθούν οι εις τα παράλια της Μικράς Ασίας κατοικούντες Έλληνες να εκκενώσουν τα χωρία των, όπως εγκατασταθούν εις τα βιλαγέτια του Ερζερούμ και άλλα.

Αν αρνηθούν να μεταφερθούν στα υποδειχθέντα μέρη, θέλετε ευαρεστηθή να δώσητε προφορικάς οδηγίας εις τους αδελφούς μας μουσουλμάνους, όπως διά παντός είδους εκτροπών αναγκάσουν τους Έλληνας να εκπατρισθούν οι ίδιοι οικεία βουλήσει.

Μη λησμονήσετε να επιτύχετε εν τοιαύτη περιπτώσει από τους μετανάστας τούτους πιστοποιητικά βεβαιούντα ότι απέρχονται από τας εστίας των εξ ιδίας πρωτοβουλίας όπως μη προκύψουν εκ τούτου βραδύτερον πολιτικά ζητήματα.

Ο Υπουργός Εσωτερικών Ταλατ

Ο Ταλάτ πασάς θεωρείται ο αρχιτέκτων της εξοντώσεως των Ελλήνων της περιοχής αλλά το σχέδιο για την πραγματοποίηση αυτών των διώξεων εκπονήθηκε από τους συμμάχους της Τουρκίας, Γερμανούς για στρατηγικούς σκοπούς. Την άποψη αυτή επιβεβαιώνει στα απομνημονεύματα του ο Αμερικανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, Μοργκεντάου, όπου σύμφωνα με τα όσα αναφέρει, ο Γερμανός ναύαρχος Ούζεντομ κάποια χρόνια μετά του ομολόγησε πως οι διώξεις αυτές έγιναν καθ’ υπόδειξη των Γερμανών. [3]

Και πράγματι εμπνευστής του σχεδίου αφανισμού του ελληνικού στοιχείου ήταν ο Γερμανός στρατηγός Λίμαν φον Σάντερς. Ο ίδιος μάλιστα ήταν φανατικός ανθέλληνας όπως αποδεικνύεται από τα γραφόμενα του. Υπήρξε αυτός που έπεισε τους Τούρκους να στρατολογήσουν τον ανδρικό πληθυσμό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στα απάνθρωπα «Τάγματα Εργασίας» (Αμελέ ταμπουρού) έτσι ώστε να χαντακωθεί μια και καλή αυτή η «καταραμένη ράτσα» όπως έγραφε.

Ο Λίμαν φον Σάντερς μαζί με τον Μουσταφά Κεμάλ.

Για τις «εξαίρετες» υπηρεσίες του προς τους Τούρκους – που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ξεκάθαρα σαν προάγγελος των μετέπειτα ναζιστικών εγκλημάτων πολέμου στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, πχ το εβραϊκό ολοκαύτωμα αλλά και μαζικές εκτελέσεις που προκάλεσαν οι Γερμανοί στις χώρες που κατέκτησαν  – τιμήθηκε με τον τίτλο του Πασά! Έγραφε ο ίδιος [4]:

«Σας διαβεβαιώνω ότι οι παγωνιές και το κρύο του χειμώνα, οι βροχές και η μεγάλη υγρασία, ο ήλιος και η τρομερή ζέστη του καλοκαιριού, οι αρρώστιες του εξανθηματικού τύφου και της χολέρας, οι κακουχίες και η ασιτία θα φέρουν το ίδιο αποτέλεσμα που λογαριάζετε εσείς με το δικό σας σχέδιο, δηλαδή να τους ξεκαθαρίσετε με σφαγές.

Με το σύστημα που σας προτείνω ο θάνατός τους είναι βέβαιος. Αλλά πριν πεθάνουν θα μας προσφέρουν τις πολύτιμες για το έθνος υπηρεσίες τους. Επιπλέον, οι γυναίκες τους δε θα γεννούν, κι έτσι θα λυθεί το δημογραφικό σας πρόβλημα, ενώ η μισητή κι άτιμη αυτή ράτσα θα ξεκληριστεί και θα χαθεί για πάντα σε μια γενιά, κι εσείς θ΄αποκτήσετε μια συμπαγή τουρκική ομοιογένεια που θα δώσει στο έθνος σας νέα δύναμη.

Και μην ξεχνάτε βέβαια τις περιουσίες και τα κτήματα που θ΄αφήσουν οι «Γιουνάν» μετά το χαμό τους, που θα περάσουν στο Δημόσιο, δηλαδή σε σας όλους…»

Χαρακτηριστική είναι η έκθεση του Προξένου της Ελλάδας στο Ικόνιο για τα «Τάγματα Εργασίας» ή «Θανάτου», 7 Μαρτίου 1917, όπου αναφέρει επακριβώς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες «εργάζονταν» καθημερινά οι Ελληνορθόδοξοι της Ιωνίας:

Ο Νόμος περί ιδρύσεως εργατικών ταγμάτων αποκλειστικώς εκ χριστιανών, καταστρέφει και εξοντώνει βαθμιαίως μεν, αλλ’ ασφαλώς τους εν Τουρκία Έλληνας. Οι δυστυχείς ούτοι, στρατολογούμενοι και κατατασσόμενοι εις τα εν λόγω εργατικά τάγματα, στέλλονται εις διαφόρους διευθύνσεις του Εσωτερικού της Αυτοκρατορίας, από των παραλίων της Μικράς Ασίας και του Ευξείνου εις τα πέρατα της Βαγδάτης, του Καυκάσου, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, άλλοι μεν προς κατασκευήν στρατιωτικών οδών, άλλοι προς διάτρησιν σηράγγων διά τον σιδηρόδρομον Βαγδάτης, άλλοι προς καλλιέργεια αγρών κλπ.

Ουδόλως μισθοδοτούμενοι, κακώς τρεφόμενοι και ενδυόμενοι, εκτιθέμενοι εις τας καιρικάς μεταβολάς, εις τον φλογερόν ήλιον της Βαγδάτης και το αφόρητον ψύχος του Καυκάσου, προσβαλλόμενοι υπό ασθενειών, πυρετών, εξανθηματικού τύφου, χολέρας, αποθνήσκουσι κατά χιλιάδας. 

[…]

Δια να δώσω δε πιστήν εικόνα της οικτράς ταύτης καταστάσεως αρκούμαι να είπω ότι νεκροταφείον της πόλεως Ικονίου, ως εκ της μεγάλης θνησιμότητος των εις τα εργατικά τάγματα εργαζομένων ομογενών, υπερεπληρώθη τάφων, εις έκαστον των οποίων θάπτεται ουχί εις, ως συνήθως, αλλά πλείονες, οίτινες ρίπτονται ως κύνες.

 Η εκδίωξη των Ελλήνων ορθοδόξων της Μικράς Ασίας, που οι Νεότουρκοι ήθελαν να παρουσιάσουν σαν «εθελοντική» φυγή, ξεκίνησε με την καταστροφή της Φώκαιας. Αρχικά ο διοικητής της Σμύρνης, Ραχμή Μπέης διέταξε τους ενόπλους να εκκαθαρισθούν 11 χωριά μαζί με τη Νέα Φώκαια που αριθμούσε εκείνη την εποχή 7.500 κατοίκους, εκ των οποίων οι 6.500 ήταν Έλληνες χριστιανοί ορθόδοξοι. Η επίθεση ξεκίνησε στις 11 Ιουνίου 1914 και κορυφώθηκε στις 13. Όλες αυτές τις μέρες πραγματοποιήθηκε ένα όργιο σφαγών, λεηλασιών, εμπρησμών και κλοπών. Αυτόπτης μάρτυρας ο Γάλλος αρχαιολόγος Φελίξ Σαρτιώ, που διέσωσε τα γεγονότα σε βιβλίο του. Από τις σφαγές και τις λεηλασίες 5.500 Έλληνες της περιοχής έφτασαν πρόσφυγες στον Πειραιά (2.000) και στην Θεσσαλονίκη (3.500).

Αξίζει να τονισθεί πως πρωτεργάτες της επιχείρησης ήταν ενεργά μέλη της οργανώσεως «Ένωσης και Πρόοδος». Επιπλέον, πρέπει να αναφερθεί πως οι διώξεις αυτές έγιναν επιλεκτικά ως προς τις μειονότητες (που σε πολλές περιοχές της Μικράς Ασίας ήταν ουσιαστικά πλειονότητες, πχ Έλληνες και Αρμένιοι). Κυνηγήθηκαν ανηλεώς οι Έλληνες και οι Αρμένιοι στην Μικρά Ασία, στον Πόντο και αλλού αλλά όχι οι εβραϊκές μειονότητες. Όπως αναφέρει ο Σαρτιώ:

Μόνον αι οικίαι των Εβραίων έμειναν ανέπαφοι. Έφερον εις την θύραν των ως χαρακτηριστικόν γνώρισμα ένα κουρέλι από λευκό ύφασμα. Ενώπιον του σημείου τούτου οι λεηλατούντες εσταματούσαν.

Οι Εβραίοι ήσαν εν γνώσει του μυστικού. Ο Ραχμή Βέης ήτο ντονμές (πρωτοεβραίος) εκ Θεσσαλονίκης. Ίσως χάρις εις αυτόν εσώθησαν οι Εβραίοι…

Για τον ρόλο των Εβραίων στο κίνημα των Νεοτούρκων έχουν ειπωθεί αρκετά, ιδίως για την καταγωγή των μελών της «Ενώσεως και Προόδου», που ο χαρακτήρας της ήταν κατά βάση μη τουρκικός και μη μουσουλμανικός. Ο R. W. Seton – Watson αναφέρει πως «κανένας σχεδόν από τους ηγέτες της δεν υπήρξε καθαρόαιμος Τούρκος. Ο Enver είναι γιος ενός Πολωνού αποστάτη. Ο Djavid ανήκει στην εβραϊκή αίρεση των Ντονμέ. Ο Carasso είναι Εβραίος Sephadim από τη Θεσσαλονίκη…».[5] Αυτό το κεφάλαιο ίσως αποτελέσει ένα επόμενο θέμα για αρθρογραφία.

Παραπομπές:

[1] Bernard Lewis, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τόμος Ά, Παπαζήσης, Αθήνα 2001, σ. 454.

[2] Bernard Lewis, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τόμος Ά, Παπαζήσης, Αθήνα 2001, σ. 439-440.

[3] Σαράντος Ι. Καργάκος, Η Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922) από το έπος στην τραγωδία, τόμος Ά, ειδική έκδοση Real News, Αθήνα 2013, σ. 40.

[4] Φραγκούλης Σ.Φράγκος, Ποια Τουρκία; Ποιοι Τούρκοι;, Λιβάνης, Αθήνα 2012, σ. 303.

[5] Bernard Lewis, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τόμος Ά, Παπαζήσης, Αθήνα 2001, σ. 428.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ
ΑΙΩΝΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΙΣΤΗ