ΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ
Σε όλες τις πόλεις του βυζαντινού κράτους υπήρχαν νοσοκομεία. Οι ασθενείς μπορούσαν να νοσηλευτούν δωρεάν ή έναντι κάποια αμοιβής, ανάλογα με τη σοβαρότητα της ασθένειας και τον κανονισμό του ιδρύματος.
Το νοσοκομείο “Ο Ξενών του Παντοκράτορος” ιδρύθηκε το 1136 από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνό.
Το νοσοκομείο είχε πέντε τμήματα: χειρουργικό, οφθαλμολογικό, γυναικολογικό, παθολογικό και ψυχιατρικό. Επίσης υπήρχαν εξωτερικά ιατρεία, για τους ασθενείς εκτός νοσοκομείου και εγκαταστάσεις αποχωρητηρίων, λουτρών, μαγειρείων, φαρμακείου καθώς και χώρος διοικητικών υπηρεσιών όπου φυλάσσονταν τα αρχεία των ασθενών.
Σε κάθε τμήμα υπήρχαν δύο γιατροί, τρεις βοηθοί, δύο ειδικευόμενοι γιατροί και δύο νοσοκόμοι. Υπήρχαν ακόμη δύο υψηλόβαθμοι γιατροί που ασκούσαν την
εποπτεία και επισκέπτονταν καθημερινά τους ασθενείς.
Στο προσωπικό του νοσοκομείου ανήκαν επίσης τέσσερις φαρμακοποιοί, ένας θυρωρός, πέντε γυναίκες που εργάζονταν στα πλυντήρια, ένας υπεύθυνος για την ύπαρξη ζεστού νερού, δύο μάγειροι, δύο φουρνάρηδες, ένας μυλωνάς, ένας σταβλίτης υπεύθυνος για τα άλογα των γιατρών, ένας φρουρός για την πύλη, ένας προμηθευτής των αναγκαίων ειδών, τρεις ιερείς (ο ένας για τις εξομολογήσεις των ετοιμοθάνατων και οι δύο για τις κηδείες), δύο αναγνώστες εκκλησιαστικών κειμένων, τέσσερις νεκροθάφτες και ένας καθαριστής των αποχετεύσεων.
Τα κρεβάτια που είχε το νοσοκομείο ήταν συνολικά 50. Από αυτά τα 10 προορίζονταν για τους χειρουργημένους ή τους τραυματίες, τα 8 για όσους έπασχαν από διάφορες ασθένειες, τα 12 για γυναίκες και τα υπόλοιπα για διάφορους άλλους ασθενείς. Υπήρχαν και τα “παρακρέβατα” για επείγοντα περιστατικά, όταν όλα τα κρεβάτια του νοσοκομείου ήταν γεμάτα.
Οι χειρουργοί των νοσοκομείων του βυζαντινού κράτους επιχειρούσαν λεπτές και δύσκολες εγχειρήσεις. Ο Λέων ο Γραμματικός αναφέρει ότι το 10ο αι. οι χειρουργοί της Κωνσταντινούπολης προσπάθησαν να χωρίσουν δύο σιαμαία παιδιά από την Αρμενία. Οταν το ένα από τα Σιαμαία πέθανε, οι γιατροί απέκοψαν το σημείο συνένωσής τους, ελπίζοντας ότι το άλλο θα επιζούσε. Δυστυχώς, όμως, πέθανε κι αυτό τρεις μέρες μετά την επέμβαση. Στο ιστορημένο χειρόγραφο της χρονογραφίας του Σκυλίτζη, σώζεται μία μικρογραφία που παριστάνει αυτήν ακριβώς την εγχείρηση.
Ιδιαίτερα ικανός χειρουργός ήταν ο Παύλος Αιγινίτης, από την Αίγινα, που έζησε τον 7ο αι. και σπούδασε στην Αλεξάνδρεια. Έκανε καυτηριασμό ουροδόχου κύστεως, χρησιμοποιούσε καθετήρες ανάλογα με την ηλικία και το φύλο, έκανε λιθοτριψίες στην ουροδόχο κύστη, ενώ στα συγγράματά του περιέγραψε χειρουργικές μεθόδους για διάφορες παθήσεις που διατηρήθηκαν μέχρι τον 17ο αιώνα.
Η ύπαρξη νοσοκομείων στη βυζαντινή αυτοκρατορία έχει μακρά παράδοση. Ήδη από τα τέλη του 4ου αιώνα ο Μέγας Βασίλειος δημιουργεί το πρώτο νοσοκομείο – «ξενών» όπως χαρακτηριστικά ονομάζονταν τα νοσοκομεία εκείνη την εποχή – στην πατρίδα του την Καισαρεία της Καππαδοκίας. Κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων νέα νοσοκομειακά ιδρύματα θα κάνουν την εμφάνιση τους τόσο στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη, στη Θεσσαλονίκη όσο και στις επαρχίες. Η πρωτοβουλία για την κατασκευή τους προέρχονταν είτε από τους αυτοκράτορα, είτε από την εκκλησία ή ακόμα και από ιδιώτες1.
Τα νοσοκομεία συνήθως ήταν συνδεδεμένα με εκκλησιαστικά ιδρύματα και λειτουργούσαν κυρίως μέσα στα πλαίσια των μοναστηριών. Ένα από τα πιο διάσημα νοσοκομεία («ξενών») της βυζαντινής πρωτεύουσας ήταν αυτό του Χριστού Παντοκράτορα το οποίο λειτουργούσε μέσα στα πλαίσια του ομώνυμου μοναστηριακού συγκροτήματος. Η μονή του Παντοκράτορος, η οποία περιλάμβανε τρεις εκκλησίες (Παντοκράτορα, Ελεούσας, Αρχαγγέλου Μιχαήλ) χτίστηκε με πρωτοβουλία του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνού (1118-1143) και της συζύγου του Ειρήνης, μεταξύ των ετών 1118-1136.2 Εκτός από το νοσοκομείο το μοναστήρι διέθετε ένα γηροκομείο καθώς και ένα λεπροκομείο, το οποίο όμως βρισκόταν σε διαφορετική τοποθεσία.3
Η λειτουργία και η δομή του νοσοκομείου καθορίζεται ιδιαίτερα επιμελώς μέσα στο τυπικό του μοναστηριού, το οποίο υπογράφει ο ίδιος ο αυτοκράτορας. Η οργάνωση του θυμίζει σε πολλά σημεία σύγχρονα νοσοκομεία, γεγονός που αποδεικνύει την ιδιαίτερη φροντίδα που απέδιδαν στην υγεία και στην περίθαλψη οι βυζαντινοί μας πρόγονοι.
1 Byzantine medicinee – (www.wikipedia.org/wiki/Byzantine_Medicinee.com). Byzantine Hospitals – (www.sciencemuseum.org.uk/broughttolife/people/byzantinehospitals.com) 2 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους – Μεσοβυζαντινός και Υστεροβυζαντινός Ελληνισμός τ. Θ΄ 395.
3 Byzantine Monastic Foundation Documents. A complete Translation of the Surviving Founders’ Typika and Testaments. n. 28: Pantocrator 725-781 (στο εξής Byzantine Monastic Foundation Documents) ed. by John Thomas and Angela Constantinides Hero with the assistance of Giles Constable. Publ. by Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington, D.C. in five volumes as number 35 in the series Dumbarton Oaks Studies}. Plinio Prioreschi, A History of Medicine 115, Horatius Press 1996.
3 Byzantine Monastic Foundation Documents. A complete Translation of the Surviving Founders’ Typika and Testaments. n. 28: Pantocrator 725-781 (στο εξής Byzantine Monastic Foundation Documents) ed. by John Thomas and Angela Constantinides Hero with the assistance of Giles Constable. Publ. by Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington, D.C. in five volumes as number 35 in the series Dumbarton Oaks Studies}. Plinio Prioreschi, A History of Medicine 115, Horatius Press 1996.
Το νοσοκομείο διέθετε πέντε θαλάμους με χωρητικότητα πενήντα κλίνες• δέκα απ’ αυτές προορίζονταν για ασθενείς με πληγές και κατάγματα, οκτώ για όσους υπέφεραν από παθήσεις του ματιού, του στομαχιού ή από άλλες διάφορες επώδυνες ασθένειες. Για τις γυναίκες ασθενείς προβλέπονταν χωριστός αριθμός δώδεκα κλινών ενώ τα υπόλοιπα κρεβάτια θα ήταν για τους ελαφρά αρρώστους. Επιπλέον μέσα σε κάθε θάλαμο θα υπήρχε ακόμα ένα εφεδρικό κρεβάτι ενώ έξι ακόμα κρεβάτια θα βρίσκονταν σε διαθεσιμότητα για να τοποθετηθούν ασθενείς, οι οποίοι ήταν αδύνατο να μετακινηθούν οπότε θα τα μετέφεραν δίπλα τους. Κάθε κλίνη διέθετε ψάθα, στρώμα και τρεις κουβέρτες τα λεγόμενα «ιοσνίκια» σκεπάσματα φτιαγμένα από μαλλί κατσικιού.4
Το προσωπικό του νοσοκομείου ήταν υποχρεωμένο να προμηθεύει τους φτωχότερους ασθενείς ή τους πολύ βαρεία αρρώστους με νέα ρούχα για όσο διάστημα κρατούσε η νοσηλεία τους. Τα προσωπικά ρούχα του κάθε ασθενούς καθαρίζονταν και του επιστρέφονταν μετά το τέλος της παραμονής του στο νοσοκομείο. Μόνο οι φτωχοί μπορούσαν να κρατήσουν τα ρούχα του νοσοκομείου και μετά το τέλος της νοσηλείας τους. Επίσης όλα τα είδη ιματισμού αλλά και τα στρώματα, τα σκεπάσματα και τα μαξιλάρια ανανεώνονταν κάθε χρόνο με νέα. Όσα απ’ αυτά τα παλαιά είδη μπορούσαν να ξαναχρησιμοποιηθούν φυλάσσονταν ενώ τα υπόλοιπα μοιράζονταν στους φτωχούς.5
Το ιατρικό προσωπικό : Οι γιατροί αλλά και οι βοηθοί τους ήταν κατανεμημένοι στους πέντε θαλάμους του νοσοκομείου. Σε κάθε αντρικό θάλαμο υπηρετούσαν δύο γιατροί, τρεις εξειδικευμένοι βοηθοί, δύο επικουρικοί (εφεδρικοί) βοηθοί και δύο νοσοκόμοι. Για το γυναικείο θάλαμο είχαν οριστεί τρεις γιατροί (δύο άντρες και μία γυναίκα), τέσσερις εξειδικευμένες γυναίκες βοηθοί, δύο επικουρικές και δύο νοσοκόμες. Επίσης υπήρχαν τέσσερις επιπλέον γιατροί (δύο παθολόγοι και δύο χειρουργοί), για τον τομέα των «εξωτερικών ιατρείων». Στο έργο τους συνεπικουρούνταν από τέσσερις εξειδικευμένους βοηθούς και ισάριθμους εφεδρικούς.6 Οι χειρουργοί των εξωτερικών ιατρείων θα υπηρετούσαν παράλληλα και στο γυναικείο θάλαμο, όποτε παρίστατο ανάγκη.
4 Byzantine Monastic Foundation Documents 757. Το σύνολο των κλινών ανέρχονταν σε 61.
P. Gautier, “Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator”, Revue des Études Byzantines (REB) 32 (1974) 84.2 (1-145).
5 Byzantine Monastic Foundation Documents 757.
6 Byzantine Monastic Foundation Documents 757-758.
P. Gautier, “Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator”, Revue des Études Byzantines (REB) 32 (1974) 84.2 (1-145).
5 Byzantine Monastic Foundation Documents 757.
6 Byzantine Monastic Foundation Documents 757-758.
Οι γιατροί των θαλάμων ονομάζονταν «πρωτομενίται». Ήταν χωρισμένοι σε δύο ομάδες, οι οποίες εναλλασσόταν κάθε μήνα στην εκτέλεση των καθηκόντων τους. Απαγορεύονταν ρητά στους γιατρούς να αναλάβουν οποιαδήποτε υπηρεσία εκτός νοσοκομείου ακόμα και αν αυτή σχετίζονταν με τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Γενικά απαγορευόταν στους γιατρούς να ασκούν τα καθήκοντα τους σε πρόσθετες αποστολές εκτός του νοσοκομείου.7
Οι δύο γιατροί που υπηρετούσαν στους θαλάμους είχαν στη διάθεσή τους και δύο «πριμικήριους». Για ένα μήνα ένας από τους δύο «πριμικηριόυς» έπρεπε κάθε μέρα να επιτηρεί την κατάσταση των ασθενών, να ελέγχει αν η πορεία της θεραπείας τους βαίνει καλώς και να διορθώνει τυχόν λάθη και παραλείψεις που θα μπορούσαν να προκύψουν. Όφειλε επίσης να ελέγχει το ψωμί αλλά και οτιδήποτε άλλο δινόταν καθημερινά στους ασθενείς. Επιπλέον κάθε φορά που ερχόταν ένας βαρεία άρρωστος, ο γιατρός, ο οποίος τον αναλάμβανε αρχικά, έπρεπε να δώσει πλήρη αναφορά στον «πριμικήριο» για την κατάσταση του και κατόπιν με εντολή του τελευταίου ένας νέος γιατρός αναλάμβανε τη φροντίδα του ασθενούς.8
Εκτός από τους «πριμικηρίους» στους θαλάμους κοντά στους γιατρούς υπηρετούσαν ένας δάσκαλος της ιατρικής τέχνης. Ο δάσκαλος όφειλε να εκπαιδεύσει τους νεαρούς γιατρούς στις γνώσεις της ιατρικής επιστήμης λαμβάνοντας χορηγία σε χρήματα, φαγητό κτλ, για την εργασία του.9
Το διοικητικό και εργατικό προσωπικό :
Επικεφαλής του νοσοκομείου ήταν ο «νοσοκόμος» (κάτι ανάλογο με ένα διευθυντή ή πρόεδρο ενός σημερινού νοσοκομείου), ο οποίος μαζί με τον επιστάτη φρόντιζαν να προμηθεύονται σε επαρκείς ποσότητες όλα τα απαραίτητα είδη που χρειάζονταν το νοσοκομείο και να διανέμουν σε αφθονία όλα τα αναγκαία στους ασθενείς.10
7 Byzantine Monastic Foundation Documents 758, 765. 8 Byzantine Monastic Foundation Documents 758. 9 Byzantine Monastic Foundation Documents 765. Ο μισθός του ήταν ίδιος με αυτόν του «νοσοκόμου» (διευθυντή του νοσοκομείου). Σε περίπτωση που ο δάσκαλος της ιατρικής τέχνης αμελούσε τα καθήκοντά του ο μισθός του θα κόβονταν και θα αντικαθιστούνταν από άλλο δάσκαλο. Επίσης οι μαθητευόμενοι «φοιτητές» της ιατρικής συνόδευαν τους γιατρούς κατά την επιθεώρηση των ασθενών, βλ. Plinio Prioreschi, A History of Medicine 115. 10 Byzantine Monastic Foundation Documents 734, 758.
Το νοσοκομείο διέθετε τέσσερις φαρμακοποιούς (ένας «αρχιφαρμακοποιός» και τρεις ειδικοί επί των φαρμάκων) καθώς και δύο βοηθούς τους, ένα θυρωρό, πέντε γυναίκες, οι οποίες εργάζονταν στα πλυντήρια, έναν άνδρα επισταμένο για τη συνεχή ύπαρξη ζεστού νερού, δύο μαγείρους, δύο φουρνάρηδες, ένα μυλωνά, ένα σταβλίτη, ό οποίος θα είχε την ευθύνη για τα άλογα των γιατρών και παράλληλα θα εργαζόταν και στο μύλο, ένα φρουρό για την πύλη, ένα προμηθευτή των αναγκαίων ειδών, τρεις ιερείς (ένας θα ήταν υπεύθυνος για τις εξομολογήσεις των ετοιμοθάνατων και ένας άλλος για τις κηδείες), δύο αναγνώστες εκκλησιαστικών κειμένων, τέσσερις νεκροθάφτες και έναν καθαριστή των αποχετεύσεων.11
Το τυπικό του μοναστηριού καθόριζε τις μερίδες φαγητού για κάθε ασθενή, τη χρηματική βοήθεια που καθένας τους θα έπαιρνε από το νοσοκομείο αλλά και την τροφοδοσία του προσωπικού (βοηθούς, νοσοκόμους, υπηρέτες).12 Επίσης από το τυπικό λαμβάνονταν φροντίδα τόσο για την ατομική καθαριότητα των ασθενών, η οποία αποτελούσε ευθύνη του προσωπικού13 όσο και για την ύπαρξη ειδών καθαριότητας (πετσέτες, λεκάνες) και μαγειρικών σκευών.14 Επιπλέον – σύμφωνα πάντα με το τυπικό – ο νοσοκόμος και ο επιστάτης θα εφοδιάζονταν με χρήματα, τρόφιμα και όλα τα απαραίτητα παντοειδή υλικά για να ανταποκριθούν στις άμεσες ανάγκες του νοσοκομείου.15 Όλα τα μέλη του προσωπικού πληρώνονταν κανονικά (τα ποσά για κάθε εργασιακό πόστο ορίζονταν μέσα στο τυπικό) για την εργασία τους μέσα στο νοσοκομείο.16
Η οργάνωση, η δομή και η λειτουργία του νοσοκομείου της μονής Παντοκράτορα μας αποκαλύπτουν την ύπαρξη μιας πρότυπης μονάδας περίθαλψης μέσα στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς αν το συγκεκριμένο νοσοκομείο ήταν στα πρότυπα των υπόλοιπων βυζαντινών νοσοκομείων.17 Από τις διατάξεις ωστόσο του τυπικού, οι οποίες καθορίζουν και την παραμικρή λεπτομέρεια για τη φροντίδα των ασθενών και τη δράση του προσωπικού (γιατρών, νοσοκόμων, βοηθών, υπηρετών κτλ) μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η Κωνσταντινούπολη διέθετε ίσως το κορυφαίο νοσοκομείο στην μεσαιωνική Ευρώπη του 12ου αιώνα.
11 Byzantine Monastic Foundation Documents 759. 12 Byzantine Monastic Foundation Documents 759-760. Το νοσοκομείο όφειλε να δίνει σε κάθε ασθενή ένα νόμισμα για την αγορά κρασιού, αναψυκτικών και σαπουνιού βλ. και Byzantine Hospitals – (www.sciencemuseum.org.uk/broughttolife/people/byzantinehospitals.com).
13 Byzantine Monastic Foundation Documents 760.
14 Byzantine Monastic Foundation Documents 760.
15 Byzantine Monastic Foundation Documents 760-762.
16 Byzantine Monastic Foundation Documents 762-765. Το νοσοκομείο χρηματοδοτούνταν απευθείας από το αυτοκρατορικό ταμείο βλ. Plinio Prioreschi, A History of Medicine 114.
17 Plinio Prioreschi, A History of Medicine 115.
13 Byzantine Monastic Foundation Documents 760.
14 Byzantine Monastic Foundation Documents 760.
15 Byzantine Monastic Foundation Documents 760-762.
16 Byzantine Monastic Foundation Documents 762-765. Το νοσοκομείο χρηματοδοτούνταν απευθείας από το αυτοκρατορικό ταμείο βλ. Plinio Prioreschi, A History of Medicine 114.
17 Plinio Prioreschi, A History of Medicine 115.
Βιβλιογραφία.
1. Byzantine medicine – (www.wikipedia.org/wiki/Byzantine_Medicine.com).
2. Byzantine Hospitals (www.sciencemuseum.org.uk/broughttolife/people/byzantinehospitals.com).
3. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ. Θ΄ (Μεταβυζαντινός και Υστεροβυζαντινος Ελληνισμός, Αθήνα 1980).
4. Byzantine Monastic Foundation Documents. A complete Translation of the Surviving Founders’ Typika and Testaments. n. 28: Pantocrator 725-781. {ed. by John Thomas and Angela Constantinides Hero with the assistance of Giles Constable. Publ. by Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington, D.C. 2000}.
5. Plinio Prioreschi, A History of Medicine 115, Horatius Press 1996.
6. P. Gautier, “Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator”, REB 32 (1974) 84.2 (1-145).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου