ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΙΚΙΩΝΗΣ : ΤΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΙΣΤΗΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΑ ΕΘΝΙΚΙΣΤΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΜΗΧΑΝΙΚΟ, ΖΩΓΡΑΦΟ, ΦΙΛΟΣΟΦΟ, ΣΤΟΧΑΣΤΗ ΚΑΙ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ

Ο Δημήτριος Πικιώνης Έλληνας εθνικιστής αρχιτέκτονας, πολιτικός μηχανικός, ζωγράφος, φιλόσοφος, στοχαστής, καθηγητής του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου Αθηνών και ακαδημαϊκός, μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της Ελληνικής και της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής στον 20ο αιώνα, γεννήθηκε στις 26 Ιουνίου 1887 στην Ερμούπολη της Σύρου ή σύμφωνα με άλλη πηγή στον Πειραιά και πέθανε στις 27 Αυγούστου 1968 στην Αθήνα.

Το 1925 παντρεύτηκε με την Αλεξάνδρα Αναστασίου, με την οποία απέκτησαν πέντε παιδιά, την Ινώ, αρχιτέκτονα και σύζυγο του επίσης αρχιτέκτονα Αλέξη Παπαγεωργίου, τον Ίωνα, τον Αναστάσιο, τον Πέτρο-Πλάτωνα και το 1941 την Αγνή, αρχιτέκτονα.

Βιογραφία

Η οικογένεια του κατάγονταν από τη Χίο κι είχε εγκατασταθεί στον Πειραιά. Γονείς του ήταν ο Πέτρος Πικιώνης, που είχε κλίση στη ζωγραφική, και η Μαρία Συριώτη κι είχε μια αδελφή. Η μητέρα του ήταν αδελφή της Ζηνοβίας Συριώτη, μητέρας του ποιητή Λάμπρου Πορφύρα και μέλη της οικογένειας της είχαν εγκατασταθεί στην Ινδία, ενώ ο Δημήτρης ήταν επίσης, πρώτος εξάδελφος του Γεωργίου Συριώτη, δημοσιογράφου ο οποίος στις 26 Iανουαρίου 1930, ανέλαβε διευθυντής ^[1] της εφημερίδας «Eλεύθερον Βήμα». Το όνομα του Δημήτρη Πικιώνη αναφέρεται σ' εκείνα των Ελλήνων Ακαδημαϊκών Τεκτόνων και σύμφωνα με την Μεγάλη Στοά της Ελλάδος, το 1929 του είχε ανατεθεί η μελέτη της ανεγέρσεως του κτίριου του Μεγάρου της των Αθηνών ^[2], ως μέλους της Πειραϊκής Στοάς «Ανδρέας Μιαούλης». Μετά το γάμο του με την Αλεξάνδρα Αναστασίου, που ήταν δεκαπέντε χρόνια νεώτερη του, έμεναν αρχικά σε ένα δωμάτιο του γλύπτη Σώχου, στη συνέχεια στο Γαλάτσι και αργότερα στο σπίτι στην οδό Μαρκορά και Βιζυηνού στη συνοικία Κυπριάδου στην Αθήνα.

Σπουδές

Ο Πικιώνης παρακολούθησε τα μαθήματα της βασικής εκπαιδεύσεως στη γενέτειρα του και το 1903 αποφοίτησε από το Α' Γυμνάσιο Πειραιώς, όπου είχε καθηγητή τον Ιάκωβο Δραγάτση, ενώ φίλος και συμμαθητής του ήταν ο μετέπειτα στρατηγός Δημήτριος Μπότσαρης και οι Παύλος Νιρβάνας, Γεώργιος Λαμπελέτ, Σπύρος Μελάς και Στ. Μηλιάδης. Σπούδασε από το 1904 πολιτικός μηχανικός, τότε δεν υπήρχε Σχολή Αρχιτεκτονικής, στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο Αθηνών, όπου ως πρωτοετής γνωρίστηκε κι έγινε φίλος με τους Περικλή Γιαννόπουλο ^[3], Αναστάσιο Ορλάνδο, Δημήτριο Καμπούρογλου ^[4], Giorgio De Chirico ^[5], Γιώργο Μπουζιάνη και Ιωσήφ Πεσταρίνη. Παράλληλα παρακολουθούσε και τη σχολή Καλών Τεχνών, καθώς η πραγματική του επιθυμία, ήταν να ασχοληθεί με τη ζωγραφική ^[6], και όχι με την αρχιτεκτονική κι είχε συμφοιτητή και φίλο το διάσημο σουρεαλιστή ζωγράφο Τζόρτζιο ντε Κίρικο, ο οποίος θεωρούσε τον Πικιώνη, μαζί με την μετέπειτα σύζυγό του, την Ιζαμπέλλα Φαρ-ντε Κίρικο και τον αδελφό του Αλμπέρτο Σαβίνιο νε Κίρικο, ότι ήταν ένας από τους τρεις ευφυέστερους ανθρώπους που γνώρισε στη διάρκεια της ζωής του.

Το 1906 ο Πικιώνης έγινε ο πρώτος μαθητής του Κωνσταντίνου Παρθένη ^[7] και συνοδός του όταν ζωγράφιζε στο ύπαιθρο και νιώθει ευτυχισμένος γιατί βρήκε «...έναν παιδευτή, έναν δάσκαλο στην τέχνη...». Το 1908 αποφοίτησε από το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο με το πτυχίο του Πολιτικού Μηχανικού. Με την προτροπή του Κώστα Παρθένη και του Περικλή Γιαννόπουλου που μεσολάβησαν γι' αυτό στον πατέρα του ^[8], το 1908 παρακολούθησε μαθήματα ελεύθερου σχεδίου και γλυπτικής στο Μόναχο και στη συνέχεια στο Παρίσι, όπου σπούδασε σχέδιο και ζωγραφική στην «Académie de la grande Chaumiére» και στο εργαστήριο του αρχιτέκτονα G. Chifflot, όπου παρακολούθησε το μάθημα των αρχιτεκτονικών συνθέσεων στην «École des Beaux Arts» και ήρθε σε επαφή με τα νεότερα ευρωπαϊκά ρεύματα της ζωγραφικής και του σχεδίου.

Επαγγελματική δραστηριότητα

Δημήτριος Πικιώνης (στο λόφο της Αιξωνής)

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα στις αρχές του 1912, αφοσιώθηκε στην Αρχιτεκτονική από βιοποριστική ανάγκη ^[9] και επιδόθηκε στη μελέτη της «λαϊκής» αρχιτεκτονικής και γενικότερα του σχεδίου, όπως αυτό πηγάζει από τα δημιουργήματα της λαϊκής τέχνης, γεγονός που επηρέασε άμεσα και αποφασιστικά την αρχιτεκτονική του. Τον ίδιο χρόνο μελέτησε το σπίτι του γλύπτη Αλέκου Ροδάκη ^[10], εξαιρετικό δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής στο Μεσαγρό της Αίγινας το οποίο αργότερα χρησιμοποίησε ως πρότυπο στα έργα του, και εκπόνησε μελέτη με τον τίτλο «Το σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα». Ο Πικιώνης διαφήμισε την εργασία του Ροδάκη, τον οποίο κάλεσε να εργαστεί στην Αθήνα, για να μπορέσει να τον γνωρίσει στους Ευρωπαίους.

Υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία ως Ανθυπασπιστής του Μηχανικού και πήρε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους, μετά τη λήξη των οποίων αποστρατεύτηκε με το βαθμό του λοχαγού του Μηχανικού. Το 1921 διορίστηκε Επιμελητής του Καθηγητή Αναστάσιου Ορλάνδου στο μάθημα της Μορφολογίας της Αρχιτεκτονικής και Ρυθμολογίας, αρχαίας, μεσαιωνικής κι αναγεννησιακής, όπου παρέμεινε μέχρι τα μέσα του 1923, ενώ το 1925 εκλέχθηκε έκτακτος Καθηγητής του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου στην έδρα της Διακοσμητικής και τον ίδιο χρόνο δημοσίευσε το περίφημο άρθρο του με τίτλο «Η Λαϊκή μας Τέχνη και εμείς». Ο Πικιώνης με το έργο του «...έθεσε σε αμφισβήτηση το διεθνισμό στην αρχιτεκτονική σε οποιαδήποτε μορφή..» ^[11] και για το λόγο αυτό, οι εχθροί του τον θεωρούσαν ως πηγή κάθε κακοδαιμονίας στην ελληνική αρχιτεκτονική ^[12], καθώς θεωρείται παραδοσιοκράτης ^[13] που βρισκόταν στον αντίποδα του μοντέρνου ρεύματος που είχε κυριαρχήσει περί το 1960.

Το 1927 συμμετείχε με έργα του σε έκθεση στο «Άσυλο Τέχνης», μαζί με άλλους σπουδαίους δημιουργούς της Γενιάς του 1930, ενώ το 1928, μετά από πρόσκληση του Άγγελου Σικελιανού, συμμετείχε στην προετοιμασία των Δελφικών Εορτών μαζί με το Σπύρο Παπαλουκά και το 1929 επισκέφθηκε για πρώτη φορά τη Χίο, καλεσμένος του Φιλίππου Π. Αργέντη, απογόνου γενουατικής οικογένειας της Χίου, με σκοπό την κατάρτιση μελέτης για την αρχιτεκτονική του νησιού. Το 1933 φιλοτέχνησε τα σκηνικά για τις παραστάσεις «Μικρά Αικατερίνη» του A. Savoir, «Η βροχή» του Σώμερσετ Μωμ και «Μαρία Στιούαρτ» του F. Schiller, τις δύο τελευταίες σε συνεργασία με τον Γεράσιμο Στέρη, της Μαρίκας Κοτοπούλη και την περίοδο από το 1935 έως το 1937 εξέδιδε μαζί με το Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, «Το 3ο Μάτι» ^[14], ένα από τα καλλιτεχνικά περιοδικά που θεμελίωσαν θεωρητικά την ελληνική εκδοχή του μοντερνισμού και είχε συνεργάτες του το ζωγράφο Σπύρο Παπαλουκά, τους συγγραφείς Στρατή Δούκα και Τάκη Παπατσώνη, το θεατρικό σκηνοθέτη Σωκράτη Καραντινό, το γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο και το χαράκτη Άγγελο Θεοδωρόπουλο. Ο Σύλλογος «Ελληνική Λαϊκή Τέχνη» το 1937 ζήτησε τη συμβολή του σε λαογραφικές μελέτες και ανέλαβε την οργάνωση θερινών λαογραφικών αποστολών σε αστικά κέντρα της Δυτικής Μακεδονίας, σε συνεργασία με τους αρχιτέκτονες Δ. Μωρέτη, Αλ. Πασχαλίδου και Γ. Γιαννουλέλλη.

Το 1938 ήταν πρωτοπόρος στη διοργάνωση της εκθέσεως του «Συλλόγου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης» στην αίθουσα Στρατηγόπουλου. Το 1939 μελέτησε την αρχιτεκτονική της Ζαγοράς, σε συνεργασία με τους Γ. Βαλάτα και Klaus Vrieslander, και εκπόνησε τα σχετικά σχέδια, ενώ το 1940 υπό την εποπτεία του μελετήθηκε η αρχιτεκτονική της Ύδρας από τους Klaus Vrieslander και Δ. Θυμόπουλο, καθώς και η αρχιτεκτονική των Ιωαννίνων και των Ζαγορίων της Πίνδου από την αρχιτέκτονα Ε. Ιωαννίδου. Η κήρυξη του πολέμου το 1940, δεν του επέτρεψε την έκδοση του έργου του, «Πινακοθήκη της Τέχνης του Ελληνικού Λαού». Τον ίδιο χρόνο υπέβαλε βιογραφικό για την εκλογή του ως καθηγητής στο Ε.Μ.Π., όπου το 1941 εκλέχθηκε και το 1943 διορίστηκε τακτικός καθηγητής στην έδρα της Διακοσμητικής. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος το 1946, ως επικεφαλής ομάδας αρχιτεκτόνων, σχεδίασε τις Λαϊκές πολυκατοικίες στον Πειραιά, τη Λαμία και τα Δωδεκάνησα, για τα οποία έγραψε, «..Μέλη νέα και πρωτογνώριστα του ίδιου πάντα ιερού κορμιού της Ελλάδος και νέος ήλιος, νέα αυγή, νέα ημέρα. Όλα νέα και τα ίδια μαζί, κι ένας νέος εαυτός μας άγνωστος μαζί, απ’ το ίδιο αίμα, απ’ το ίδιο σπλάχνο..».

Ακαδημαϊκός

Συνταξιοδοτήθηκε από το Πανεπιστήμιο στις 28 Αυγούστου 1957 και το 1960 εκλέχθηκε πρόεδρος στην «Κοσμητεία Εθνικού Τοπίου και Πόλεων», που είχε ιδρυθεί το 1953 από το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, έπειτα από πρόταση του Γαβριήλ Βαγιανού,σημαντικού αρχιτέκτονα του Μεσοπολέμου. Το 1961 εκλέχθηκε ομόφωνα, ύστερα από πρόταση του Wiedemann, καθηγητή της Πολυτεχνικής σχολής του Πανεπιστημίου του Μονάχου, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου. Το 1962, το Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο οργάνωσε την πρώτη έκθεση του αρχιτεκτονικού του έργου, ενώ το 1964 συμμετείχε στην οργάνωση σειράς ομιλιών στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο, όπου πραγματοποίησε διάλεξη με θέμα, «Η Θεόκτιστη γη και η ασέβεια των επιγόνων», γνωστή ως «Γαίας ατίμωσις». Ήταν εισηγητής στο 3 συνέδριο του Σ.Α.Δ.Α.Σ. στο Ναύπλιο, και τιτλοφόρησε την εισήγησή του «Υποθήκες, με την έννοια της διδαχής από τη Νεοελληνική Παράδοση».

Έγινε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στις 19 Μαΐου 1966 ^[15], ύστερα από αίτηση που υπέβαλλε με δική της πρωτοβουλία η κόρη του Ινώ ^[16], η οποία μόλις προκηρύχθηκε ο διαγωνισμός υπέβαλλε την αίτηση του πατέρα της. Ο Πικιώνης επιλέχθηκε και κατέλαβε την έδρα της της Αρχιτεκτονικής στην τάξη Γραμμάτων και Τεχνών. Το καλοκαίρι του 1966, ταξίδεψε και παρέμεινε για διάστημα οκτώ μηνών στη Βοστόνη, στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου κατοικούσε η κόρη του Ινώ, για πρόβλημα υγείας της συζύγου του, η θεραπεία του οποίου απαιτούσε χειρουργική επέμβαση. Το 1987 στη διάρκεια μιας μετακομίσεως, εντοπίστηκαν στα γραφεία της έδρας Πολεοδομίας της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Ε.Μ.Π., δύο μαγνητοφωνημένες ομιλίες του Πικιώνη, που είχαν πραγματοποιηθεί όταν μίλησε ως καλεσμένος στη Σχολή Αρχιτεκτόνων, τρία χρόνια πριν το θάνατο του. Οι ομιλίες απομαγνητοφωνήθηκαν με τη βοήθεια της κόρης του Αγνής Πικιώνη. Ο ζωγράφος Πέρης Ιερεμιάδης μελέτησε και επιμελήθηκε εκδόσεις και εκθέσεις του ζωγραφικού έργου του.

Γνωριμία με τον Περικλή Γιαννόπουλο

Υπήρξε ο κορυφαίος μαθητής του εθνικιστή διανοούμενου Περικλή Γιαννόπουλου, κι ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του στους Έλληνες καλλιτέχνες, από τους οποίους ο Γιαννόπουλος ζητούσε να εμπνέονται από την ελληνική γη, το ελληνικό φως και την ελληνική γραμμή. Ο Περικλής Γιαννόπουλος και ο Κώστας Παρθένης έπεισαν τον πατέρα του Πικιώνη να τον στείλει στο Μόναχο να σπουδάσει ζωγραφική και γλυπτική, κι ο Γιαννόπουλος έγραφε το 1908 στον Κώστα Χατζόπουλο, που εκείνη την εποχή βρίσκονταν στη Γερμανία, «...ο Πικιώνης ανεχώρησε στο Μόναχο. Δεν θα μείνει παρά ένα δύο έτη και θάρθη. Αυτό δεν είναι άτομον. Είναι Ελληνισμός ολόκληρος. Ο Ελληνισμός δεν παρήγαγε ποτέ τίποτα μεγαλύτερο τούτου. Εκ φύσεως γυμνασμένος ως είναι, με το τέλειον αρχαίο πνεύμα, η κάθε σκέψη του διατυπώνεται ως αφορισμός. Θα εκδηλώση τον εσωτερικόν του κόσμον, θα δημιουργήσει νέον τύπον ανθρώπου. Μόνον να ζήση, έναν ναόν να κάμη, αυτό αρκεί...» και σύμφωνα με φίλο του, [σ.σ. ο Γιαννόπουλος], «...Έτρεφεν μεγάλην εκτίμησιν προς ένα νέον ζωγράφον ο οποίος σπουδάζει τώρα εις την Γερμανίαν τον κ.Πικιώνην. Μου έλεγεν: Εάν ζήσει αυτό το παιδί ωρισμένως το καλλιτεχνικόν ζήτημα εις την Ελλάδα ελύθη..».

Εμπνέονταν από τις ιδέες του Περικλή Γιαννόπουλου, του Ίωνα Δραγούμη και του Αγγέλου Σικελιανού, και από το 1925 πάσχισε να συλλάβει το βαθύτερο νόημα της ελληνικής παραδόσεως. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ^[17] ο Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός, «...Στον Γιαννόπουλο, πού πρώτος είδε την αξία του, χρωστά πολλά και ο Δημήτρης Πικιώνης, το δε αρχιτεκτονικό και ζωγραφικό, -όλο του το αισθητικό έργο-, με την παγκόσμια αναγνώριση, στηρίζεται απόλυτα πάνω στις γραμμές που είχε χαράξει εκείνος...». Το 1963, συμμετείχε στην κίνηση για την Ελληνική πνευματική αναγέννηση που οργάνωσε, με δική του έμπνευση και πρωτοβουλία, ο Μάνος Φαλτάιτς, κηρύσσοντας το έτος Περικλή Γιαννόπουλου, σε συνεργασία με κορυφαίους εκπροσώπους της Ελληνικής διανοήσεως, μεταξύ τους ο εθνικιστής ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης, ο συγγραφέας Γιάννης Χατζηφώτης, ο πρόεδρος του Συνδέσμου Ελλήνων Λογοτεχνών, ποιητής Νίκος Σταμπολής, ο Λίνος Καρζής, εθνικιστής διανοούμενος και από τους αναβιωτές του Αρχαίου Ελληνικού Θεάτρου, ο κοινοτιστής Κωνσταντίνος Καραβίδας και άλλοι. Τιμούσε τη φιλία και τη γνωριμία του με τον Περικλή Γιαννόπουλο ως το τέλος της ζωής του ^[18] και είχε παραβρεθεί σε μεγάλη ηλικία στο φιλολογικό μνημόσυνο του, μαζί με μια σειρά από άλλες κορυφαίες μορφές του πνεύματος και μιλώντας στις 25 Ιανουαρίου 1965 στη Σολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβειο Πολυτεχνείου, αναφέρθηκε στο Γιαννόπουλο και το έργο του.

Γνωριμία με το Ζήσιμο Λορεντζάτο

Ο επιστήθιος φίλος του Ζήσιμος Λορεντζάτος με τον οποίο γνωρίστηκαν το καλοκαίρι του 1958 στην Αίγινα, είναι χαρακτηριστικό ότι από τις πέντε φορές που ο Λορεντζάτος μίλησε δημόσια, οι τρεις ήταν για τον Πικιώνη, του έστειλε το έργο του «Μικρά Σύρτις», με την αφιέρωση, «Στο σεβαστό Δ. Πικιώνη συνέχεια μιας κουβέντας που αρχίσαμε στην Αίγινα, Ζ. Λορεντζάτος». Το βιβλίο οποίο αποτελεί μέρος της βιβλιοθήκης του Πικιώνη. Το 1961 του αφιέρωσε τη μελέτη του για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη με τα λόγια, «Αφιερώνεται στον Δημήτριο Πικιώνη τιμής ένεκεν», ενώ το προσωπικό αντίτυπο Πικιώνη, έχει την ιδιόχειρη αφιέρωση, «Του Δ. Πικιώνη, νοεροίς μυκτήρσιν οσφραντός, Ζ.Λ.». Επίσης και η έκδοση «Ένα τετράστιχο του Χαίλντερλιν» του Λορεντζάτου, έχει την αφιέρωση, «Στον Δάσκαλο όλων Δ. Πικιώνη, Ζ. Λορεντζάτος 22/6/1967». Ο Λορεντζάτος παρουσίασε μέρος της μελέτης του «Ο Αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης» στις 13 Ιανουαρίου 1969, σε συγκέντρωση που διοργανώθηκε στη μνήμη του Πικιώνη στην αίθουσα του φιλολογικού ομίλου στον «Παρνασσός», ενώ τον Απρίλιο του 1969, με την παρουσία της Αγνής Πικιώνη, παρουσίασε ολόκληρη τη μελέτη του στη Θεσσαλονίκη, στην αίθουσα τής Μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας «Τέχνη».

Εργογραφία

Ο Πικιώνης αποδίδει την κλίση του στην ζωγραφική στον πατέρα του, ενώ την αγάπη του για τα τραγούδια του λαού και την ποίηση του Διονυσίου Σολωμού, στον εξάδελφό του, τον δημοτικιστή λυρικό ποιητή Λάμπρο Πορφύρα. Ανήκε στη «Γενιά του 1930» και ταυτίστηκε με την έννοια της ελληνικότητας. Το 1978 οργανώθηκε έκθεση του έργου του στην Εθνική Πινακοθήκη. Το αρχιτεκτονικό και ζωγραφικό του έργο που είναι τεράστιο, κατά το μεγαλύτερο μέρος του έχει περιέλθει στην κατοχή του Μουσείου Μπενάκη το 2001, μετά από δωρεά της οικογένειας Πικιώνη. Ξένοι ειδικοί τον κατατάσσουν στους 20 σπουδαιότερους αρχιτέκτονες του 20ού αιώνος, ενώ στην ιταλική έκδοση «Electa» του Μιλάνου, ο Francesco Dal Co του Πανεπιστημίου της Βενετίας και υπεύθυνος των εκδόσεων επιμελήθηκε την ολοκληρωμένη βιβλιογραφική καταγραφή του έργου του. Παράλληλα ο κριτικός Αλμπέρτο Φερλένγκα, [Alberto Ferlenga], επιμελήθηκε το 1999, τον τόμο για τον Πικιώνη στην σειρά μονογραφιών του ίδιου εκδοτικού οίκου. Περιελήφθη στους εκατό μεγαλύτερους αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα και το έργο του προβλήθηκε από ξένους αρχιτέκτονες και κριτικούς, όπως οι Α. van Εyck, Α. και Ρ. Smithson, Κ. Frampton, Β. Ρodrecca και Alberto Ferlenga, και έγινε γνωστό μέσω μεταθανάτιων ατομικών εκθέσεων στην έκθεση «Αrchitectural Αssociation», που οργανώθηκε από τον Αlvin Βoyarsky, στο Λονδίνο το 1989, στη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας στις 22 Ιανουαρίου 1999 στο Ίδρυμα Querini Stampalia, παρουσιάστηκε αναδρομική έκθεση και το περιοδικό «Controspazio» αφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος στο έργο του, στα Μουσεία Αρχιτεκτονικής του Ελσίνκι την περίοδο 1993-94 και του Όσλο το 1994, καθώς και το 1999, στο Ίδρυμα Querini Stampalia της Βενετίας.

Σε έκθεση που παρουσιάστηκε στο Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής της Φραγκφούρτης, δόθηκε μια άποψη της ελληνικής αρχιτεκτονικής στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Σ' αυτήν παρουσιάστηκε μια επιλογή 113 έργων που σχεδιάστηκαν από τα τελευταία χρόνια του 19ου έως το τέλος του 20ου αιώνα. Τα έργα επιλέχθηκαν από το διοικητικό συμβούλιο του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής και τον διευθυντή του Γερμανικού Μουσείου Αρχιτεκτονικής με κριτήρια την αρχιτεκτονική ποιότητα και την ιστορική τους σημασία, ενώ καταβλήθηκε προσπάθεια η επιλογή των έργων να αντιπροσωπεύει όλες τις βασικές τάσεις και τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Περιελήφθησαν έργα πραγματοποιημένα, που ορισμένα από αυτά έχουν κατεδαφιστεί ή αλλοιωθεί και κάθε αρχιτέκτονας αντιπροσωπεύεται από ένα ή δύο κτίρια, όμως ειδικά για τον Πικιώνη, υπήρχαν τέσσερα έργα του ^[19]. Για τη δημιουργία αρχείου μελέτης, ταξινομίσεως, χρονολογήσεως και παρουσιάσεως του Ζωγραφικού και Αρχιτεκτονικού έργου του, συνεργάστηκαν η κόρη του Αγνή Πικιώνη και ο ζωγράφος Πέρης Ιερεμιάδης. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει μελέτες και δοκίμια, με γνωστότερο

• «Το πρόβλημα της μορφής».

Συγγραφικό έργο

• «Η αρχιτεκτονική της Χίου», έκδοση του 2000 στην Αθήνα.

Το βιβλίο είναι απόρροια της επισκέψεως του στη Χίο και της μελέτης που πραγματοποίησε για την αρχιτεκτονική του νησιού και παρέμεινε ανέκδοτο για 70 χρόνια. Η μελέτη του μαζί με τα με τα 231 σχέδια που τη συνόδευαν, υπήρχε στα αρχεία της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου «Αδαμάντιος Κοραής». Η έκδοση περιλαμβάνει Λεύκωμα και 139 ένθετα φύλλα-γκραβούρες με τα 231 σχέδια του, ενώ περιέχει τη μελέτη για την Αρχιτεκτονική της Χίου, της Χώρας, του Κάμπου, και των άλλων χωριών, καθώς και την έρευνα που πραγματοποίησε για τις τέχνες, όπως η επιπλοποιία, η σιδηροτεχνία και η κεραμική, στο νησί.

Αρχιτεκτονικά έργα

Ο Πικιώνης με τέσσερα από τα παιδιά του

Οπλισμένος με γενικότερες γνώσεις πάνω στα ζητήματα της τέχνης, ακούραστος μελετητής της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, αλλά και εμπνευσμένος καλλιτέχνης, επηρέασε βαθιά με τις μελέτες του, τη διδασκαλία του και τα έργα του τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Δημοσίευσε μελέτες για την αρχιτεκτονική παράδοση του οικισμού της Ζαγοράς το 1939, της Καστοριάς και τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Χίου. Σύμφωνα με τον ζωγράφο και ακαδημαϊκό Παναγιώτη Τσέτση, «...ήταν το αντίβαρο των τεχνοκρατών...», ενώ ο Γιάννης Τσαρούχης είπε γι' αυτόν, «...Σε μια εποχή που η κτηριολογία ήρθε να αντικαταστήσει την αρχιτεκτονική, ο Πικιώνης αντέδρασε παρουσιάζοντας την αρχιτεκτονική ως τέχνη..». Στην αρχιτεκτονική του ωριμότητα που έφτασε στην κορύφωση της στη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, συνδύασε την παραδοσιακή αρχιτεκτονική με την ιαπωνική κηποτεχνική.

Ανάμεσα στα πιο γνωστά του έργα συγκαταλέγονται,

• η οικία Μωραΐτη στις Τζιτζιφιές που χρονολογείται το 1921 ως το 1923, το πρώτο γνωστό από τα έργα του, που ήταν οικοδόμημα με χαρακτήρα αττικής λαϊκής αρχιτεκτονικής,
• η οικία Καραμάνου, που έχει πλέον κατεδαφιστεί, στην οδό Ηρακλείτου 1 στη συνοικία Πατήσια στην Αθήνα το 1925, η οποία έχει κατεδαφιστεί,
• η οικία του Σπύρου Παπαλουκά, στη συνοικία Κυπριάδου στην Πλατεία Χαλεπά, το 1927,
• η οικία Καραγιάννη στην οδό Μητσάκη στα Πατήσια το 1929, που έχει κατεδαφιστεί,
• η εκπόνηση των σχεδίων για την οικία Παπαϊωάννου, στην οδό Μαρκορά, στα Πατήσια το 1930, η οποία έχει κατεδαφιστεί,
• το Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια ^[20] στην οδό Σίνα 70 στη συνοικία της Νεαπόλεως, στους πρόποδες του Λυκαβηττού στην Αθήνα την περίοδο 1931-32, στους χώρους του οποίου λειτουργεί το 14ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών «Δημήτρης Πικιώνης» ^[21].

Tο κτίριο αποτελεί μέρος του προγράμματος ανεγέρσεως σχολικών κτιρίων της δεκαετίας του 1930 και ανήκει στα έργα αναφοράς του ελληνικού μοντερνισμού. Ο δημιουργός του το αποκήρυξε αμέσως μετά την ολοκλήρωσή του και όπως έγραψε, «..Το Σχολείο του Λυκαβηττού χτίστηκε περί το 1933. Όταν τέλειωσε, δεν μ’ ικανοποιούσε. Είναι τότε που στοχάστηκα πως το οικουμενικό πνεύμα πρέπει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητος..».

• Το Θερινό Θέατρο της Μαρίκας Κοτοπούλη στην οδό Χέυδεν, την περίοδο 1931-32,
• το Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μακεδονική σύνθεση με σύγχρονο χαρακτήρα, την περίοδο 1933-37,
• τα σχέδια για το Δελφικό Κέντρο το 1934,
• η πολυκατοικία της οδού Χέυδεν το 1936,
• το περίπτερο Ειδών Λαϊκής Τέχνης στο Φάληρο, το 1938,
• η οικία–εργαστήριο της γλύπτριας Φρόσως Ευθυμιάδη-Μενεγάκη στην οδό Γρυπάρη 10 στα Άνω Πατήσια, το 1949, το οποίο ανήκει στην Εθνική Πινακοθήκη,
• το ξενοδοχείο «Ξενία» στους Δελφούς την περίοδο 1951-55,
• το τουριστικό περίπτερο «Παβίλλιον», που σχεδίασε και δημιούργησε μαζί με τον γιο του Πέτρο-Πλάτωνα, για λογαριασμό του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού, ολοκληρώθηκε το 1959 και την ίδια εποχή δημιούργησε το τουριστικό περίπτερο «Κασταλία Πηγή» στην καρδιά του αρχαιολογικού χώρου των Δελφών.
• η οικία του Χαράλαμπου και της Άννας Ποταμιάνου στη Φιλοθέη την περίοδο 1953-55, έργο με ξεκάθαρες επιρροές από την βορειοελλαδίτικη αρχιτεκτονική παράδοση.

• Η οδός Διονυσίου Αρεοπαγίτου,
• η μαρμάρινη κλίμακα του Ηρωδείου,
• οι πλακόστρωτοι και λιθόστρωτοι δρόμοι που οδηγούν στην Ακρόπολη και στου Φιλοπάππου,
• η διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου γύρω από την Ακρόπολη,
• ο ναός του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη που έχει ανακηρυχθεί ως μνημείο από το 1958,
• το περίπτερο και ο χώρος αναψυχής, που ο ίδιος αποκαλούσε «Αναπαυτήριο», με τις ξύλινες κατασκευές και τα εντοιχισμένα ανάγλυφα στο λόφο του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη,

που το 2003 τιμήθηκε με το διεθνές βραβείο «Κάρλο Σκάρπα» και από το 1996 τελεί υπό την προστασία της UNESCO ως μνημείο σύγχρονης αρχιτεκτονικής με παγκόσμια σημασία, καθώς και γενικότερα το λόφο του Φιλοπάππου ^[22], από το Μάιο του 1854 ως τον Φεβρουάριο του 1958 ^[23]. Με την αρχιτεκτονική του παρέμβαση διαμορφώθηκαν, η οδός Διονυσίου Αεροπαγίτου, η μαρμάρινη κλίμακα η οποία οδηγεί στο Ηρώδειο, οι πλακόστρωτοι και λιθόστρωτοι δρόμοι, όπως στις αρχαίες ελληνικές πόλεις, που οδηγούν προς την Ακρόπολη και προς του Φιλοπάππου καθώς και τα επί μέρους καθιστικά και τα παπλώματα.

• Ο οικισμός της Αιξωνής την περίοδο 1950-55, ένας αυθεντικά ελληνικός οικισμός στην περιοχή της σημερινής Άνω Γλυφάδας, εκεί όπου υπήρχε ο ομώνυμος αρχαίος Αθηναϊκός Δήμος.

Μεγάλος υποστηρικτής του έργου της Αιξωνής ήταν ο Άγγελος Σικελιανός, που είχε ότι, «...μετά τη Δελφική Ιδέα, η Αιξωνή ήταν ίσως το πιο σημαντικό έργο που γινόταν εκείνη την εποχή στην Ελλάδα...». Για το σκοπό αυτό είχε δημιουργηθεί ο συνεταιρισμός «Αιξωνική Ιδέα», που εξέδιδε για διάστημα πέντε ετών το διμηνιαίο περιοδικό «Αιξωνή». Λίγους μήνες μετά την ίδρυση του συνεταιρισμού, συνενώθηκε με τα μέλη του, ένας κύκλος επιστημόνων, ανθρώπων του πνεύματος και καλλιτεχνών, οι οποίοι δημοσίευαν εργασίες τους στις σελίδες του περιοδικού, ενώ και ο Δημήτριος Πικιώνης ήταν μέλος της συντακτικής ομάδας ^[24]. Στην Αιξωνή ο Πικιώνης είχε ολοκληρώσει την εκκλησία του οικισμού, που είναι το μόνο δικό του κτίσμα, καθώς το σπίτι του ιερέα που υπάρχει δίπλα, το ολοκλήρωσαν οι μαθητές του στηριγμένοι στη δική του ιδέα.

• Η Παιδική Χαρά Φιλοθέης την περίοδο 1961-64, που είναι συνδυασμός της ελληνικής και της ανατολικής παραδόσεως,
• το αρχοντικό της οικογένειας Χατζηγάκη, στο χωριό Περτούλι Τρικάλων,
• ο οικισμός στο δασικό χωριό του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στο Περτούλι Τρικάλων, από το 1953 έως το 1956, έργο που δεν ολοκληρώθηκε,
• η μελέτη για τον Άγιο Ιωάννη τον Ρώσο, έξι κατοικίες, καθώς και σχέδια τάφων, μνημείων και κρηνών,
• εκπονεί τα σχέδια για την οικία Γ. Σταματοπούλου, στη συμβολή των οδών Αγίας Λαύρας και Λασκαράτου, στο συνοικισμό Κυπριάδου, στα Πατήσια,
• τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του Μνημείου Ταγματάρχη -πολεμιστή και ήρωα- Ιωάννη Βελισσαρίου στην Κύμη της Εύβοιας το 1963,
• το Δημαρχείο της πόλεως του Βόλου, που σχεδιάστηκε την περίοδο από το 1960 έως το 1965 και το 1970 κτίστηκε, προκειμένου να αντικαταστήσει το κτίριο που το 1955 γκρεμίστηκε από καταστροφικό σεισμό,
• εκπονεί μαζί με τον γιο του Πέτρο και τον αρχιτέκτονα Αθανάσιο Κουτσογιάννη, τα σχέδια όψης της πολυκατοικίας Κομνηνάκη–Στέφανου Βυζάντιου στον Άγιο Λουκά, στα Πατήσια, το 1965.

Ζωγραφικά έργα

Ως ζωγράφος ήταν από τους πρώτους που κατάλαβε τη σημασία του έργου του Σεζάν και αναδείχτηκε σε έναν από τους αφανείς πρωτοπόρους της νεωτερικής ζωγραφικής. Το ζωγραφικό του έργο ανακάλυψε η κόρη του Αγνή Πικιώνη το 1958, κλεισμένο σ' ένα ξύλινο μπαούλο, και το 1988 ζήτησε από το Γιάννη Τσαρούχη, που θεωρούσε κι εκείνος τον εαυτό του μαθητή του Περικλή Γιαννόπουλου, να δει και να μελετήσει τους πίνακες του Πικιώνη. Είχε ζωγραφίσει περίπου 400 έργα, που είναι οργανωμένα σε ενότητες, με τίτλους που είχε ορίσει ο ίδιος, όπως,

• «Από τη Φύση», που περιλαμβάνει έργα του της περιόδου από το 1904 έως το 1905, τα οποία συνδέονται με την πρώτη περίοδο αυτογνωσίας και προέρχονται από τις περιπλανήσεις του στην Αττική, την Αίγινα, τη Σαλαμίνα και τη Σαντορίνη.
• «Αναμνήσεις από το Παρίσι», έργα του της περιόδου από το 1910 έως το 1925,
• «Αρχαία», έργα του της περιόδου από το 1910 έως το 1925,
• «Βυζαντινά»,έργα του της περιόδου από το 1915 έως το 1946,
• «Της Φαντασίας» έργα του της περιόδου από το 1930 έως το 1940,
• «Λαϊκά», που περιλαμβάνει έργα του της περιόδου από το 1940 έως το 1950.

Βιβλιογραφία

• «Δημήτρης Πικιώνης. Τα χρόνια της μαθητείας μου κοντά του», Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς
• «Δημήτρη Πικιώνη-Κείμενα» Μιχάλης Παρούσης-Αγνή Πικιώνη
• «Δημήτρης Πικιώνης. Ομιλίες 1965», Δημήτρης Φιλιππίδης ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου, εκδόσεις «Μέλισσα»

Παραπομπές

1. Άλμα πάνω↑ «Eλεύθερον Bήμα, μεγάλη καθημερινή πολιτική και οικονομική εφημερίς»
2. Άλμα πάνω↑ Ακαδημαϊκοί Έλληνες Τέκτονες Μεγάλη Στοά της Ελλάδος
3. Άλμα πάνω↑ [«...Ο Γιαννόπουλος... Περίμεναν απ᾿ αυτόν νά ᾿ναι αυτό που στην εποχή του δε θα μπορούσε ποτέ να γίνει. Ας μας αρκέσει ότι ενσάρκωνε ο ίδιος το ευγενέστερο και πλέον υπερήφανο είδος του Έλληνα....»] Αυτοβιογραφικό σημείωμα του Δημήτρη Πικιώνη, 1η δημοσίευση στο περιοδικό «Ζυγός» το 1958, «Δημήτρη Πικιώνη, Κείμενα», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000
4. Άλμα πάνω↑ [Το 1904 ...{...}... Είχα ήδη κάμει τη γνωριμιά του Καμπούρογλου και του Περικλή Γιαννόπουλου. Ο πρώτος ήταν ο Αθηναίος πρεσβύτης που λες κι εξεπήδησε από αρχαίο ανάγλυφο. Μπροστά του είχες την αίσθηση πως εκείνος είναι ο γηγενής αυτής τής χώρας και πάροικοι οι άλλοι....] Αυτοβιογραφικό σημείωμα του Δημήτρη Πικιώνη, 1η δημοσίευση στο περιοδικό «Ζυγός» το 1958, «Δημήτρη Πικιώνη, Κείμενα», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000
5. Άλμα πάνω↑ Letter by Giorgio de Chirico to Dimitris Pikionis
6. Άλμα πάνω↑ Ο αρχιτέκτονας που ήθελε να γίνει ζωγράφος Enet.gr, Φωτεινή Μπάρκα, 11 Δεκεμβρίου 2010
7. Άλμα πάνω↑ [«...Εφοδιασμένος μ' ένα συστατικό γράμμα του Κωνσταντίνου Μιχαηλίδη των "Παναθηναίων" εχτύπησα την πόρτα του εργαστηρίου του, που ήταν η Λέσχη των Εμποροϋπαλλήλων, πίσω από τον Άγιο Ελευθέριο....»] Για τη γνωριμία του με τον Παρθένη, έγραψε ο Δημήτριος Πικιώνης στο αυτοβιογραφικό σημείωμα, 1η δημοσίευση στο περιοδικό «Ζυγός» το 1958, «Δημήτρη Πικιώνη, Κείμενα», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000
8. Άλμα πάνω↑ [1906-1908] Ήταν o Γιαννόπουλος και ο Παρθένης που έπεισαν τον πατέρα μου να μ᾿ αφήσει να πάω να σπουδάσω ζωγραφική. Τέλος, το 1908, επήγα στο Μόναχο....] Αυτοβιογραφικό σημείωμα του Δημήτρη Πικιώνη, 1η δημοσίευση στο περιοδικό «Ζυγός» το 1958, «Δημήτρη Πικιώνη, Κείμενα», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000
9. Άλμα πάνω↑ [«...Βλέπω την αναγκαιότητα της τέχνης ως μέσο για να βγάλω το ψωμί των παιδιών μου. Έντιμα»] Απάντηση του Δημήτρη Πικιώνη στο γνωστό γλύπτη της εποχής του Θανάση Απάρτη
10. Άλμα πάνω↑ Το σπίτι του Ροδάκη στο Μεσαγρό της Αίγινας
11. Άλμα πάνω↑ Μαρία Δουδούνη, «Φιλοσοφία κι αισθητική», σελίδα 3
12. Άλμα πάνω↑ [«...όπως ο Περικλής Γιαννόπουλος στον τομέα της Λογοτεχνίας, ο Δημήτρης Πικιώνης στάθηκε στην περιοχή των Πλαστικών Τεχνών ένας άνθρωπος σεμνός, που είχε συνείδηση μιας αποστολής με μοιραίες συνέπειες....»] Νικόλαος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, «Ανίχνευση της Ελληνικότητος» το 1974, αναδημοσίευση περιοδικό «Άρδην», τεύχος 25-26, Ιούνιος-Αύγουστος 2000
13. Άλμα πάνω↑ Μοντερνισμός και Παραδοσιοκρατία
14. Άλμα πάνω↑ [Το περιοδικό κυκλοφόρησε 12 τεύχη από τον Οκτώβριο του 1935 μέχρι τον Αύγουστο του 1937 και από το 2ο τεύχος άρχισαν να παρουσιάζονται ενότητες, αφιερωμένες σε συγκεκριμένα θέματα, διπλό τεύχος «Φύση, θέμα, τοπίο», τριπλό λογοτεχνικό και εξαπλό τεύχος με θέμα «Ο νόμος του αριθμού στη φύση και στην τέχνη». Τα τεύχη από το 1ο έως το 5ο διηύθυνε ο Στρατής Δούκας]
15. Άλμα πάνω↑ Τακτικά μέλη της Ακαδημίας Αθηνών κατά σειρά εκλογής
16. Άλμα πάνω↑ [«...{...}..δεν έκανε αυτός την αίτηση για να γίνει ακαδημαϊκός. Πίσω από όλο αυτό βρίσκεται η αδελφή μου, Ινώ. Ένας πρακτικός άνθρωπος. Μόλις προκηρύχτηκε ο διαγωνισμός έσπευσε να κάνει την αίτηση...{...}...Αρχίσαμε να μαζεύουμε χαρτιά να κολλάμε σε χαρτόνια τα έργα και σχέδιά του, φωτογραφίες...»] Συνέντευξη της Αγνής Πικιώνη, Εφημερίδα «Athens Voice», τεύχος 355, 13 Ιουλίου 2011
17. Άλμα πάνω↑ Γύρω από το έργο του Περικλή Γιαννόπουλου Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός
18. Άλμα πάνω↑ [«...Ο Γιαννόπουλος ....Περίμεναν απ αυτόν να ‘ναι αυτό που στην εποχή του δε θα μπορούσε ποτέ να γίνει. Ας μας αρκέσει ότι ενσαρκώνει ο ίδιος το ευγενέστερο και πλέον υπερήφανο είδος του έλληνα....»]
19. Άλμα πάνω↑ [«Αρχιτέκτονες» Περιοδικό του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών-Πανελλήνιας Ένωσης Αρχιτεκτόνων, [Σ.Α.Δ.Α.Σ.-Π.Ε.Α.], τεύχος 22, περίοδος Β', Ιούλιος/Αύγουστος 2000] Τοπία εκμοντερνισμού-Ελληνική αρχιτεκτονική '60 και '90 των Γιάννη Αίσωπου, Γιώργου Σημαιοφορίδη, αρχιτεκτόνων
20. Άλμα πάνω↑ Πολιορκώντας το Σχολείο στα Πευκάκια «Ο Πικιώνης σήμερα», Δημήτρης Αντωνακάκης, εισήγηση στο Μουσείο Μπενάκη
21. Άλμα πάνω↑ 14ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών «Δημήτρης Πικιώνης» Εκδήλωση με θέμα: «Δημήτρης Πικιώνης»
22. Άλμα πάνω↑ Τα συνθετικά εργαλεία του Πικιώνη στο λόφο του ΦιλοπάππουΔημήτρης Ηλιάκης, yolkstudio.gr
23. Άλμα πάνω↑ Δημήτριος Πικιώνης, Σπουδές στον Ελληνικό πολιτισμόΕλληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
24. Άλμα πάνω↑ [Στοιχεία από τη συνέντευξη του εγγονού του αρχιτέκτονα-μηχανικού, καθηγητή σχεδίαση, φωτορεαλισμού και animation μέσω των υπολογιστών, Δημητρίου Πικιώνη, στη δημοσιογράφο Ελένη Μάρκου, Α.Π.Ε.-Μ.Π.Ε.]

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ