Σύμφωνα με την παραδοσιακή αντίληψη, οι ποικίλες εντάσεις, οι διακρίσεις και οι κατατρεγμοί που υφίσταντο οι υπόδουλοι Έλληνες από τους Τούρκους, τους ανάγκαζαν συχνά να καταφεύγουν σε κρυφά σχολεία, προκειμένου να διδαχθούν τα παιδιά τους ελληνική γραφή και ανάγνωση, αριθμητική, στοιχεία της ελληνικής Ιστορίας. Η επίσημη πολιτική της αυτοκρατορίας ποικίλε ανάλογα με το Σουλτάνο. Γεγονός είναι ότι ως τον 17ο αιώνα δεν υπήρχαν πολλά σχολεία ούτε μεγάλο ενδιαφέρον για τα γράμματα, δεν είναι όμως σαφές αν αυτό οφειλόταν σε ανθελληνική πολιτική των Σουλτάνων ή απλά στη μετοίκηση των Ρωμιών λογίων στη Δύση λόγω της αδιαφορίας των Οθωμανών για τα γράμματα. Η παράδοση για τα κρυφά σχολειά αναφέρει πως λειτουργούσαν κυρίως σε εκκλησίες και μοναστήρια, με δασκάλους ιερείς, φιλάνθρωπους ή εκπαιδευτικούς χωρίς επαγγελματική κατάρτιση, χρησιμοποιώντας ως αναγνωστικό βοήθημα τα ιερά βιβλία της εκκλησίας.
Η ύπαρξη κρυφών σχολειών έχει αμφισβητηθεί από σύγχρονους ιστορικούς, καθώς πολλές αναφορές γι'αυτά προέρχονται από τα μεταπελευθερωτικά χρόνια, από περιόδους όπου οι εθνικές κυβερνήσεις ήθελαν να τονώσουν το εθνικό αίσθημα. Κύριο επιχείρημα είναι η έλλειψη πηγών σύγχρονων με τα κρυφά σχολειά. Επίσης από πολλούς προβάλλεται το επιχείρημα ότι τα μεγαλύτερα εκπαιδευτήρια του υπόδουλου Ελληνισμού λειτουργούσαν στην Κωνσταντινούπολη (Μεγάλη του Γένους Σχολή), στη Σμύρνη (Ευαγγελική Σχολή), στα Ιωάννινα κ.α., όλα ανοιχτά, εν γνώση των οθωμανικών αρχών, χωρίς να παρεμποδίζεται η λειτουργία τους από αυτές. Επίσης δεν μαρτυρείται κανένα διάταγμα σουλτανικό ή βεζιρικό που να απαγορεύει την εκπαίδευση των υποδούλων .
Φαίνεται ότι η πρώτη αναφορά σε κρυφό σχολειό γίνεται το 1825, μετά την Επανάσταση του 1821, στο έργο Leucothea του γερμανού λόγιου Carl Ilken, μαρτυρία που οφείλεται ωστόσο στον Στέφανο Κανέλλο. Επίσης ως επιχείρημα κατά της καθολικής ύπαρξης Κρυφών Σχολειών προβάλλεται και η κατά περιόδους και περιοχές φιλελεύθερη πολιτική των σουλτάνων στην εκπαίδευση των Ρωμιών, αφού αφθονούν οι πηγές για τη λειτουργία ελληνικών σχολείων σε πολλές περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όσον αφορά το τραγουδάκι Φεγγαράκι μου λαμπρό και το συσχετισμό του με την ιδέα περισσότερο του κρυφού σχολειού, και όχι του νυκτερινού, υποστηρίζεται ότι αποτελεί «μύθευμα» και ότι είναι «ένας μικρός μύθος (το "φεγγαράκι μου λαμπρό") [που] ήρθε να ενισχύσει ένα μεγάλο Μύθο, "τα 400 χρόνια σκλαβιάς και φυλακής"». Σύμφωνα με ιστορικούς, ο σχετικός μύθος δημιουργήθηκε από 2 αιτίες: Η πρώτη είναι να καταδειχτεί η βαρβαρότητα και ο φωτοσβεστικός ρόλος των Τούρκων κατακτητών και ο δεύτερος να αναδειχτεί ο ρόλος της Εκκλησίας στην πνευματική αναγέννηση του έθνους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου