ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821 : ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ

Μετά τήν σύσκεψη τής Βοστίτσας, οι πρόκριτοι τής πόλεως Δημήτριος Μελετόπουλος, Ανδρέας Λόντος καί Λέων Μεσσηνέζης άρχισαν μυστικά συστηματική στρατολογία στήν επαρχία τους. Έτσι στίς αρχές Μαρτίου τό Αίγιο διέθετε ήδη οργανωμένο στρατιωτικό σώμα πού έφθανε τούς 400 άνδρες. Οι Τούρκοι πανικόβλητοι από τά γεγονότα τών γειτονικών Καλαβρύτων, συμφώνησαν μέ τούς πρόκριτους νά αναχωρήσουν γιά τά Σάλωνα (Aμφισσα) τής αντικρινής Φωκίδας. Μόλις έφυγαν, ο Ανδρέας Λόντος ύψωσε τήν κόκκινη επαναστατική σημαία μέ ένα μαύρο σταυρό στή μέση.  

Ο Ανδρέας Λόντος είχε γεννηθεί τό 1784 καί ήταν γιός τού ισχυρού κοτσαμπάση τής Βοστίτσας Σωτηράκη Λόντου. Όταν ο πατέρας του έπεσε σέ δυσμένεια τό 1812 καί καρατομήθηκε στήν Τριπολιτσά, ο Ανδρέας Λόντος κατέφυγε στήν Κωνσταντινούπολη. Στή Βοστίτσα επέστρεψε τό 1818, καί πάλι ως κοτσαμπάσης, ενώ τήν ίδια χρονιά μυήθηκε στή Φιλική Εταιρεία. Μετά τήν φυγή τών Τούρκων ο Λόντος έστησε τό στρατόπεδό του στά Σελλά, έξω από τήν Πάτρα, γιά νά εμποδίσει τήν άφιξη τουρκικών ενισχύσεων πρός τήν πόλη τού Πατρέα, η οποία ήδη φλεγόταν.

Στήν Πάτρα (Παλαιαί Πάτραι) υπήρχε ιδιαίτερο μίσος μεταξύ μουσουλμάνων καί Χριστιανών. Η ένταση τών ημερών ανάγκασε τούς Τούρκους νά κλειστούν στό κάστρο τής πόλης μαζί μέ τίς οικογένειές τους. Στίς 21 Μαρτίου 1821, σύμφωνα μέ τόν Διονύσιο Κόκκινο, εισήλθαν στήν πόλη εκατό Τούρκοι από τή φρουρά τού Ρίου καί κατευθύνθηκαν σέ ένα ρακοπωλείο τής ενορίας τής Αγίας Τριάδος, στή σημερινή πλατεία Ομονοίας, καί αφού ήπιαν καί μέθυσαν, σκότωσαν τόν ρακοπώλη, έκαψαν τό μαγαζί καί μετά κατευθύνθηκαν στό σπίτι τού Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου. Προσπάθησαν νά τό παραβιάσουν χωρίς επιτυχία ενώ έκαψαν τό σπίτι τού Γεωργίου Καλαμογδάρτη.  

«Ωσαύτως καί οι εν Πάτραις Τούρκοι, μαθόντες τά τοιαύτα, έμβασαν ευθύς τάς φαμιλίας των εις τό κάστρον, είτα τή κα΄ Μαρτίου εξήλθον ένοπλοι εις τήν αγοράν τής πόλεως, καί περιεκύκλωσαν πρώτον τό οσπίτιον τού Ιωάννου Παπαδιαμαντοπούλου, όπου υπώπτευον ότι ευρίσκονται εναποτεθειμένα άρματα αλλά, μέ τό νά εύρουν κεκλεισμένας τάς πόρτας, άρχισαν τόν πόλεμον έξωθεν, καί τού εφόνευσαν εις τό παράθυρον έναν άνθρωπον, έπειτα έβαλον πυρκαϊάν εις τά πέριξ οσπίτια. Εις δέ τήν μητρόπολιν δέν ετόλμησαν νά πλησιάσουν, νομίζοντες, ότι ευρίσκοντο μέσα Έλληνες κεκρυμμένοι, εκτυπούσαν όμως από τό κάστρον μέ τά κανόνια τόσον τήν μητρόπολιν, όσον καί άλλα οσπίτια, η δέ πυρκαϊά εκτανθείσα κατέκαυσεν ικανά οσπίτια, ότε τινές τών Ελλήνων οπλισθέντες εξήλθον εις τούς δρόμους, οι δέ Τούρκοι ευθύς εκλείσθησαν εις τό κάστρον.

Βλέποντες δέ οι Πατραίοι Έλληνες, ότι πλέον δέν επιδέχεται θεραπείαν τό πράγμα, τάς μέν φαμιλίας των έβγαλον έξω τής πόλεως, έγραψαν δέ εις τά Νεζερά (χωριά στούς πρόποδες τού Ερύμανθου) πρός τών Παλαιών Πατρών, ο τέ Νικόλαος Λόντος, ο Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος και άλλοι τινές, νά προφθάση εις βοήθειαν, ότι κινδυνεύει όλη η πόλις. Όθεν αμέσως ο Παλαιών Πατρών καί ο Ανδρέας Ζαΐμης έγραψαν πρός τούς καπιταναίους Κουμανιώτας να τρέξουν, μέ όσους ανθρώπους έχουν τήν δέ επιούσαν ημέραν εκίνησαν καί αυτοί, έχοντες περίπου πεντακοσίους στρατιώτας, καί εμβήκαν εις τάς Πάτρας καί ευθύς έγινε στενοτάτη πολιορκία τών Τούρκων εις τό φρούριον. Κατά δέ τάς πρώτας προσβολάς εφονεύθησαν τινές τών εχθρών, ότε ηρίστευεν ο τέ Παναγιώτης Καραντζάς καί ο Σταμάτης Κουμανιώτης, όστις εφονεύθη, κακή τύχη, τήν πρώτην ημέραν τής εισόδου του.»

Παλαιών Πατρών Γερμανός

Οι Πατρινοί ξεχύθηκαν στούς δρόμους καί οδηγούμενοι από τούς καπνούς, έτρεξαν πρός τό Τάσσι (σημερινή συνοικία τού Παντοκράτορα) καί πολέμησαν τούς Τούρκους, έχοντας επικεφαλείς τόν υποδηματοποιό Παναγιώτη Καρατζά, τούς Ζακυνθινούς Νικόλαο Γερακάρη φαρμακοποιό καί Ευάγγελο Λιβαδά έμπορο καί τόν Κεφαλλονίτη Βασίλη Ορκουλάτο. Τελικά οι Τούρκοι κλείστηκαν στό φρούριο, ενώ από τά χαράματα τής 24ης Μαρτίου συνέρρεαν στήν πόλη Ρωμιοί από τίς γειτονικές επαρχίες μέ επικεφαλείς τόν μητροπολίτη Γερμανό, τόν Ανδρέα Ζαΐμη, τόν Μπενιζέλο Ρούφο, τόν Ανδρέα Λόντο, τόν μητροπολίτη Κερνίκης Προκόπιο, τόν Σωτήρη Θεοχαρόπουλο, τούς οπλαρχηγούς Σαγιά, Νενέκο καί τούς Κουμανιώτες. Ο Βακαλόπουλος αναφέρει ότι οι πρόκριτοι τής Βοστίτσας έφεραν μαζί τους μπηγμένα σέ κοντάρια πέντε τούρκικα κεφάλια. 

Συγκεντρώθηκαν όλοι οι παραπάνω στήν πλατεία Αγίου Γεωργίου, όπου ο Γερμανός έστησε μεγάλο ξύλινο σταυρό καί εκεί ετέλεσε δοξολογία.Κατόπιν άπαντες οι παρευρισκόμενοι μέσα σέ παραλήρημα χαράς σήκωσαν τό χέρι καί ορκίστηκαν: ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ή ΘΑΝΑΤΟΣ. Τήν επομένη, 25 Μαρτίου 1821, οι Πατρινοί, οι Καλαβρυτινοί καί οι Αιγιώτες αρχηγοί σχημάτισαν επιτροπή γιά τήν οργάνωση τού "Ελληνικού Αγώνος", τήν οποία ονόμασαν "Επαναστατικόν Διευθυντήριον" καί συνέταξαν διακήρυξη τής ελληνικής επανάστασης τήν οποία απέδωσαν στούς προξένους τών χριστιανικών δυνάμεων. Ο λαός είχε ξεχυθεί στούς δρόμους καί πανηγύριζε. Αι Πάτραι γίνονταν ελληνική πόλη ύστερα από έξι αιώνες ξενικής κατοχής. Όλοι μαζί πλούσιοι καί φτωχοί, προεστοί καί υπηρέτες, οπλαρχηγοί καί αγρότες, βαρκάρηδες καί ορεσείβιοι, γυναίκες καί άντρες αγκαλιάζονταν καί φώναζαν "Ζήτω η Ελευθερία, εις τήν Πόλιν νά δώση ο Θεός".

Παρακάτω βλέπουμε τήν μαρτυρία τού Γάλλου γιατρού Francois Pouqueville γιά τά τεκταινόμενα στήν πόλη τών Πατρών.  

«Προχωρούμεν πρός τήν θάλασσαν, καθ' οδόν δέ, βλέπω σφαζομένας δύο μαύρας, ούτε αι κραυγαί μου, ούτε αι παρακλήσεις μου ηδυνήθησαν νά σώσωσιν αυτάς. Στίφη ολόκληρα φυγάδων ορμώσι πρός τόν λιμένα, οι γενίτσαροί μου επιβιβάζονται επί τού πλοίου, επιστρέφω εις τό προξενείον. Οι Έλληνες πρός εκδίκησιν πυρπολούσι τήν μωαμεθανικήν συνοικίαν, αι δέ οδοί εισί πλήρεις πτωμάτων, θλιβεραί αντεκδικήσεις, ολέθριος οιωνός ολεθριωτέρου μέλλοντος. Ο αρχιεπίσκοπος Γερμανός ανέλαβεν επί τής κεφαλής αυτού μεγάλην ευθύνην.

Οι Έλληνες αφικνούνται εκ τών χωρίων, εισί λίαν φανατικοί, αλλ' άνευ διοικήσεως, "θάνατος εις τούς Τούρκους!" ανακράζουσι. Υψούσιν εικόνας τού Χριστού επί τής πλατείας τού Αγίου Γεωργίου, η δέ σημαία τού Σταυρού κυματίζει υπεράνω τής ημισελήνου τών τεμενών. Οι ιερείς βαπτίζουσι πολλά παιδία Τούρκων, ίνα εκδικηθώσι τούς μωαμεθανούς, οίτινες περιέταμον νέους τινας Έλληνας....»

Πουκεβίλ, Γάλλος πρόξενος στήν Πάτρα

Τά πράγματα όμως θά άλλαζαν άρδην στήν πόλη τών Πατρών. Οι πολιορκούμενοι Τούρκοι, άν καί τούς πίεζε η δίψα, αρνούντο νά παραδώσουν τό κάστρο σέ αυτούς πού θεωρούσαν "σκλάβους τού ιδίου βασιλέως μας καί σκαφτιάδες μας". Τό λαγούμι (υπόνομος) πού έκτιζαν οι Ρωμιοί (μιλλέτι Σαβιέ) έφτανε στό τέλος του, αλλά δυστυχώς η μοίρα είχε αποφασίσει διαφορετικά γιά τήν τύχη τού κάστρου. Έτυχε νά βρίσκεται στό Βραχώρι (Αγρίνιο), καθ' οδόν πρός τή Χαλκίδα, ο Γιουσούφ πασάς. Εκεί πληροφορήθηκε γιά τήν δύσκολη κατάσταση τών Τούρκων τών Πατρών, ενώ μήνυμα τού Άγγλου προξένου Γκρίν, τόν ενημέρωνε ότι οι Έλληνες ήταν απόλεμοι αγρότες καθοδηγούμενοι όχι από οπλαρχηγούς αλλά από αρχιερείς καί προκρίτους καί ότι άν βιαζόταν θά έσωζε τό κάστρο.

«Οι Τούρκοι τής Τριπολιτσάς δέν δύνανται νά βοηθήσωσι τούς Πατρείς, εύρον δέ Λέχον τινά εξομόσαντα καί τούτον μετημφιεσμένον φραγκικά στέλλουσι μέ γράμματα πρός τόν Γιουσούφ Πασιάν νά δώση χείρα βοηθείας εις τούς εν Πάτραις πολιορκημένους. Ο Λέχος εκείνος περνά ως φιλέλλην, κατασκοπεύει τά πάντα καί ο Γιουσούφ Πασιάς παραλαβών πεντακοσίους ομού καί τόν κατάσκοπον Λέχον, διαπεραιούται εις τό Ρίον, μικρόν φρούριον τής Πελοποννήσου, ου μακράν εκείνου τών Παλαιών Πατρών κείμενον, διά νά δώση βοήθειαν εις τούς Τούρκους καί οδηγούμενος από τόν Άγγλον πρόξενον Φίλιππον Γκρίν, θά τούς σώσει από τόν κίνδυνον.

Ο πρόξενος ούτος, ως καί ο τής Ισπανίας Ερρίκος Σέλην, προσηνέχθησαν όχι ως Χριστιανοί κατά τών Ελλήνων, ο πρώτος μάλιστα ηρνήθη νά δώση άσυλον εις τό προξενείον του εις αδύνατα πλάσματα, γυναίκας καί παιδία, εξ εναντίας ο Πουκεβίλ πρόξενος τής Γαλλίας έδειξεν πολλήν φιλανθρωπίαν καί έσωσε πολλούς Χριστιανούς.»

Νικόλαος Σπηλιάδης, Ελληνική Επανάσταση

Πρίν ανατείλει ο ήλιος, στίς 3 Απριλίου 1821, ο Γιουσούφ πασάς ξεκίνησε από τό κάστρο τού Μωρέως (κάστρο Ρίου) γιά τήν Πάτρα. Μάλιστα όπως αναφέρει ο Πουκεβίλ έγινε καί ένας δυνατός σεισμός πού προκάλεσε ακόμα μεγαλύτερο πανικό στούς Έλληνες. Η δέ προφυλακή τους, πού ήταν στό χωριό Συχαινά εγκατέλειψε τή θέση της καί ο Γιουσούφ ανενόχλητος πλέον βάδισε πρός τήν Πάτρα. Οι φήμες πού διέδωσε ο Άγγλος πρόξενος ότι δηλαδή έφταναν στήν πόλη χιλιάδες στρατεύματα έφεραν αποτέλεσμα. Η φρουρά τής εισόδου τής πόλης στό Βλατερό λιποψύχησε καί όλοι πλέον οι Ρωμιοί έτρεχαν πρός τήν παραλία τούΑγίου Ανδρέου νά βρούν πλοιάρια νά σωθούν από τόν Τούρκο. Μόνο οι κλέφτες Κουμανιώτες καί οι Χασαπαίοι από τό Ξηρόμερο Ακαρνανίας έμειναν νά πολεμήσουν στήν συνοικία τής Αλεξιώτισσας καί τής Αγίας Παρασκευής, αλλά μετά από μερικές ώρες αποχώρησαν καί αυτοί καί άφησαν τούς κατοίκους στό έλεος τού πασά

«Ήδη τό προξενείον ξένης δυνάμεως (αγγλικό) υποδεικνύει καί ονομάζει τά θύματα, τά οποία οι καταστροφείς οφείλουσι νά προσβάλωσιν. Ενσπείρει (ο Γκρίν) τήν αποθάρρυνσιν μεταξύ τών Ελλήνων, τούς οποίους αποστρέφεται ένεκα τού εμπορικού συναγωνισμού, όπερ τό άπληστον αυτού πνεύμα δέν ηδυνήθη νά καταβάλη. Απειλεί, δημοσιεύει ότι πέντε χιλιάδες Τούρκων διέβησαν τόν ισθμόν τής Κορίνθου. Καί ήσαν χριστιανοί οι κηρύσσοντες τά αισχρά ταύτα αποτελέσματα τών σχεδίων, τά οποία υπέβαλον εις τούς Οθωμανούς.

Πλήθος οικογενειών ορμώσι πρός τήν παραλίαν τού Αγίου Ανδρέου, ένθα ευρίσκοντο ηγκυροβολημένα τεσσαράκοντα δύο μικρά φορτηγά πλοία. Γυναίκες καί παιδία ρίπτονται εις τήν θάλασσαν, ίνα επιβιβασθώσιν τών αναμενόντων αυτάς πλοίων.

Εν τούτοις τό πύρ επεκτείνετο, ολόκληρον δέ τό πρός βορράν τών Πατρών κείμενον χωρίον Βλατερό παρίστα τήν εικόνα καμίνου. Ρύακες καιόμενου ελαίου, θερμότεραι καί αυτής τής λάβας τού Βεζουβίου, ένθα κατέρρεον μέχρι τής παραλίας όπου εφαίνοντο σωροί κεφαλών καί πασσάλων, εφ' ών απηγχόνισαν πλείστους Χριστιανούς. Αφ' ετέρου ορδαί Τούρκων, οίτινες εξελθόντες επί τού γηλόφου τών Ψηλών Αλωνίων, κατεδίωκον τούς Έλληνας.

Είχον ήδη συλλάβει δυστυχές τι όν, τό οποίον έσυρον εις τό φρούριον, όταν ο πρόξενος τής Γαλλίας λησμονών τόν κίνδυνον σπεύδει μεταξύ τών βαρβάρων καί αποσπά εξ αυτών τήν λείαν, η δυστυχής αύτη ήτο μήτηρ Ρώσσου τινός ταγματάρχου Σάββα καλουμένα άγουσα τό εκατοστόν δέκατον έτος τής ηλικίας αυτής.

Η επιτροπή εξήλθε τού γαλλικού προξενείου περί τήν 8ην εσπερινήν ώραν. Ουδέποτε παρετηρήθη θέαμα τόσω φρικώδες! Πτώματα άνευ κεφαλών, μέλη διεσπαρμένα, τεμάχια σαρκών εδείκνυον τά ίχνη τής οδού, ήτις ήγεν εις τό άντρον τών ανθρωποφάγων. Εκεί ωλίσθαινε ο διαβάτης πατών επί έλους εκ πεπηγότος αίματος κεκαλυμμένου υπό σπόδου. Στρατιώται καί μαύροι πλήρεις λαφύρων ή σύροντες από τής κόμης γυναίκας καί παιδιά επλήρουν τήν ατμόσφαιρα διά τών αλαλαγμών αυτών.

Έλληνες ανεσκολοπισμένοι εξέπνεον βραδέως παραδίδοντες εαυτούς τή Βασιλίδι τών Αγγέλων. Αναγνωρίζουσι μεταξύ τών μαρτυρούντων ιερείς προσευχομένους υπέρ τών δημίων. Ο Γιουσούφ πασάς προσμειδιά, προσκαλεί αυτούς νά καθήσωσι, διαχέεται εις προσποιητάς περιποιήσεις, τούς διαβεβαιοί περί τής ασφαλείας αυτών.

Ο Γιουσούφ επλήρωνεν ενώπιον τών προξένων εκάστην κεφαλήν, τήν οποίαν επαρουσίαζον αυτώ αντί τού χρυσού μαχμουτιέ, προσμειδιών τοίς ανθρωποκτόνοις καί ενθαρρύνων αυτούς επί τό έργο αυτών.»

Πουκεβίλ, Γάλλος πρόξενος στήν Πάτρα

Ο Πουκεβίλ κινδύνεψε νά δολοφονηθεί καί κατέφυγε σέ αγγλικό πλοίο.Οι σφαγές καί οι εμπρησμοί συνεχίστηκαν μέχρι τήν Μεγάλη Παρασκευή, 8 Απριλίου 1821. Η Πάτρα μία πόλη είκοσι χιλιάδων κατοίκων, μεγαλύτερη καί από τήν Αθήνα, δέν υπήρχε πλέον. Οι δρόμοι ήταν γεμάτοι μέ πτώματα διαμελισμένα, οι γυναίκες βιάζονταν καί στή συνέχεια τίς πουλούσαν σάν σκλάβες. Οι Τούρκοι συνέχισαν τίς σφαγές καί έξω από τήν Πάτρα καί μάλιστα στό χωριό Εγλυκάδα έκαψαν καί ένα πελώριο κυπαρίσσι ηλικίας πολλών αιώνων μέ κορμό περιφέρειας έξι μέτρων. Ο δέ Γιουσούφ άρπαξε μία οικογένεια αποτελούμενη από μητέρα, γιό καί δύο κόρες στό χαρέμι του καί τούς ανάγκασε νά ασπαστούν τόν Μωάμεθ. Μόνο η υπηρέτρια, η Αναστασία αρνήθηκε, τόν έβρισε καί θανατώθηκε επί τόπου. Καί όπως αναφέρει μέ πίκρα ο αυτόπτης μάρτυρας Πουκεβίλ τά ονόματα Φατμέ, Αϊσέ, Ζουλέϊκα καί Αχμέτ, αντικατέστησαν αυτά τής Ελένης, Κωνσταντίνας, Αλεξανδρινής καί Ανδρέα.

Ο αγώνας θά συνεχιζόταν γύρω από τήν Πάτρα, όπου είχαν στηθεί στρατόπεδα. Ο Γερμανός στά Νεζερά (Κάλανος), ο Δημήτριος Κουμανιώτης στό μοναστήρι τού Ομπλού, ο Παναγιώτης Καρατζάς στήν Ζωητάδα (σημερινή Κρήνη), ο Νενέκος Ζουμπατιώτης στήν Περιβόλα καί ο Ανδρέας Λόντος στά Σελλά. Ο πιό τολμηρός απ' όλους ο Παναγιώτης Καρατζάς θά διενεργούσε νυκτερινές επιδρομές στό τουρκικό στρατόπεδο καί θά επέστρεφε πάντοτε μέ λάφυρα καί αιχμαλώτους. Η επανάσταση στήν Αχαΐα δέν είχε καταπνιγεί μέ τήν καταστροφή τών Πατρών. 

«Ημείς τό Ελληνικόν έθνος τών Χριστιανών, βλέποντες ότι μάς καταφρονεί τό οθωμανικόν γένος καί σκοπεύει όλεθρον εναντίον μας, πότε μ' ένα καί πότε μ' άλλον τρόπον, απεφασίσαμεν σταθερώς ή νά αποθάνωμεν όλοι ή νά ελευθερωθώμεν. Καί τούτου ένεκα, βαστούμεν τά όπλα εις χείρας, ζητούντες τά δικαιώματά μας.»

Διακήρυξη τής ελληνικής επανάστασης στήν Πάτρα, 25 Μαρτίου 1821

«Εμείς καλά καθόμαστε εδώ στόν ξένο τόπο
Κι άν μάς πειράξουν τίποτε τής Πάτρας οι αγάδες,
Τότε νά μάς γνωρίσουνε, τότε νά μάς ιδούνε,
Νά ιδούν τό Γιάννη τού παπά, τό γιό τού Παπανδρέα,
Πώς πιάνει σκλάβους ζωντανούς, σκλάβους κοτζαμπασήδες,
Πιάνει καί τόν Μεχμέτ αγά τής Πάτρας βοϊβόδα.»

Δημοτικό γιά τόν Κλέφτη Γιαννιά (1760 - 1805) πού έδρασε στήν περιοχή τής Αχαΐας

---

«Εκείνες τίς μέρες πληροφορήθηκα ότι έφθασαν στήν Πόλη σακκιά μέ 2500 ζευγάρια αφτιά από τή σφαγή τών Ελλήνων τής Πάτρας, κι ότι μπορούσε νά δεί κανείς αυτά τά πολεμικά τρόπαια, στοίβες μπροστά στήν πύλη τού σεραγιού. Πίστευα πώς ήταν φήμες, ανατολίτικα παραμύθια. Κι ότι άν τέτοια δημόσια έκθεση μπορούσε νά γίνει σέ περασμένους αιώνες θά ήταν αδύνατο νά συνεχίζεται στήν εποχή μας αυτό τό βάρβαρο έθιμο.

Οι δρόμοι παρουσίαζαν πένθιμη εικόνα. Περάσαμε πλάι στό πτώμα ενός αποκεφαλισμένου. Τό αίμα έτρεχε ακόμα από τίς φλέβες. Γύρω γύρω ένα κοπάδι σκυλιά καθισμένα στά πισινά τους. Μερικά είχαν κι όλας γλύψει τό αίμα, κι όλα μαζί περίμεναν νά νυκτώσει για νά κατασπαράξουν τό πτώμα. Ήταν πεταμένο σέ ένα στενό σοκάκι τού παζαριού μπροστά σέ ένα χασάπικο κι από πάνω του ακριβώς κρέμονταν κρέατα, έτσι που νόμιζε κανείς πως ήταν κομμάτια από τό ίδιο τό πτώμα. Οι Τούρκοι δρασκέλιζαν αδιάφορα τό κουφάρι. Στίς δύο πλευρές τής πύλης υπήρχαν δυο στοίβες, σάν μικρά δεμάτια σανού, από κάθε λογής κομμάτια τού προσώπου.

Τά αφτιά ήταν τρυπημένα καί κρέμονταν από σπάγγους. Μαζί μέ κάθε μύτη είχαν κόψει επίσης τό πάνω χείλος καί ένα κομμάτι από τό μέτωπο. Μαζί μέ τά πηγούνια υπήρχαν τό κάτω χείλος καί γενειάδα. Σέ μερικές περιπτώσεις ήταν πελεκημένο κάθετα ολόκληρο τό πρόσωπο καί όλα τά χαρακτηριστικά τής μορφής παρέμεναν ανέπαφα. Άλλοτε ήταν χωρισμένα κατά κατηγορίες, ανάλογα μέ τόν ακρωτηριασμό. Εκεί έμεναν κρεμασμένα ώσπου, σαπίζοντας εντελώς, έπεφταν στή λάσπη τού δρόμου. Οι Τούρκοι περνούσαν πατώντας τα αδιάφοροι. Τά λείψανα τών προσώπων, καθώς βρίσκονταν σέ αποσύνθεση, κολλούσαν στά παπούτσια τών περαστικών. Έτσι έβλεπες τόν Τούρκο νά βαδίζει μέ ένα χείλος ή πηγούνι στίς παντούφλες του. Καί καθώς ξεπετιόνταν τά ανθρώπινα γένεια, νόμιζες πως τά παπούτσια ήταν φοδραρισμένα μέ γουναρικά»

Ο ιερέας τής αγγλικής πρεσβείας στήν Κωνσταντινούπολη R. Walsh γιά τίς σφαγές τής Πόλης τόν Απρίλιο τού 1821

---

«Οι γοναίγοι μου πολύ φτωχοί καί η φτώχεια αυτείνη ήρθε από τήν αρπαγή τών ντόπιων Τούρκων καί τών Αρβανίτων τού Αλήπασσα. Πολυφαμελίτες οι γοναίγοι μου καί φτωχοί καί όταν ήμουνα ακόμα εις τήν κοιλιά τής μητρός μου, μίαν ημέρα πήγε διά ξύλα εις τόν λόγκον. Φορτώνοντας τά ξύλα στό νώμο της, φορτωμένη εις τόν δρόμον, εις τήν ερημιά, τήν έπιασαν οι πόνοι καί γέννησε εμένα μόνη της η καϊμένη καί αποσταμένη εκιντύνεψε καί αυτείνη τότε καί εγώ. Ξελεχώνεψε μόνη της καί συγυρίστη, φορτώθη ολίγα ξύλα καί έβαλε καί χόρτα απάνου εις τά ξύλα καί από πάνου εμένα καί πήγε εις τό χωριόν...

Οι Τούρκοι τού Αλήπασσα θέλαν νά μάς σκλαβώσουνε. Τότε διά νυχτός όλη η φαμελιά καί όλο μας τό σόι σηκώθηκαν καί έφυγαν καί ήθα παγαίνουν εις τήν Λιβαδειά νά ζήσουνε εκεί. Θά πέρναγαν από 'να γιοφύρι τού Λιδορικιού ονομαζόμενον Στενό δέν πέρναγε από άλλο μέρος τό ποτάμι. Εκεί φύλαγαν οι Τούρκοι νά περάσουν νά τούς πιάσουνε, καί δεκοχτώ ημέρες γκιζερούσαν εις τά δάση όλοι κ' έτρωγαν αγριοβέλανα καί εγώ βύζαινα κ' έτρωγα αυτό τό γάλα. Μήν υποφέρνοντας πλέον τήν πείνα, αποφάσισαν νά περάσουνε από τό γιοφύρι, καί ως βρέφος εγώ μικρό, νά μήν κλάψω καί χαθούνε όλοι, αποφάσισαν καί μέ πέταξαν εις τό δάσος, εις τόν Κόκκινον ονομαζόμενον, καί προχώρεσαν διά τό γιοφύρι. Τότε μετανογάει η μητέρα μου καί τούς λέγει "Η αμαρτία τού βρέφου θά μάς χάση, περνάτε εσείς καί σύρτε εις τό τάδε μέρος καί σταθήτε... τό παίρνω κι' άν έχω τύχη καί δέν κλάψη, διαβαίνομε". η μητέρα μου κι' ο Θεός μάς έσωσε.

Σέ δύο ημέρες χτύπησε ντουφέκι στήν Πάτρα. Οι Τούρκοι κάμαν κατά τό κάστρο καί οι Ρωμαίγοι τήν θάλασσα. Τότε πήρα καμμιά δεκαριά παιδιά από τό καράβι μέ τ' άρματά τους καί βγήκαμε έξω. Εις τήν ντογάνα (τελωνείο) κουβαλιώνταν ο κόσμος καί γιόμωσε η θάλασσα γυναικόπαιδα, ως τό λαιμό μέσα. Τότε βλέπω καί τόν φίλο μου τόν πραματευτή, έφερνε στό 'να του χέρι τήν φαμιλιά του καί στ' άλλο τά παιδιά του καί τίποτας άλλο από τόσο βιόν οπού 'χε οπού θά ξύπναγε νά βρη Ρωμαίικον, (Αυτός πού είχε πεί ότι θά κοιμόταν μέ τούς Τούρκους καί θά ξυπνούσε μέ τούς Ρωμιούς). Μεγάλοι άνθρωποι, μεγάλα λάθη, οι μικροί θά κάμουν μικρά. Τούς πήρα καί τούς πήγα μέσα εις τό καράβι καί τούς παρηγορούσα.

Ξημερώνοντας τών Βαγιών, τήν νύχτα (ότ' ήταν καιρός ανάντιος) βλέπομε από αγνάντια στήν Πάτρα φωτιά πολλή καί κανονισμός καί ντουφεκίδι. Τό γιόμα έρχεται εκεί εις τό πόρτο ο Βλασσόπουλος καί άλλα καϊκια μέ φαμιλιές. Ρώτησα, μού είπαν, μπήκε ο Ισούφ πασσάς μέσα εις τήν Πάτρα καί τήν ρήμαξε καί αφάνισε τούς κατοίκους...

Τότε γύρισαν όλους αυτούς καί κολάκεψαν τόν Αλήπασσα όλοι αυτείνοι καί τού είπαν ότι μίλησαν μέ τόν Χουρσίτ πασσά καί έστειλε εις τόν σουλτάνο νά τόν συχωρέση νά βγή νά κάμη φέτι τούς ραγιάδες, οπού σήκωσαν κεφάλι. Χάρηκε σ' αυτό ο τύραγνος - καί δέν έβαινε φωτιά νά καγή, ν' αθανατίση τ' όνομά του καί νά τούς αναποδογυρίση όλους. Όμως ήθελε πίσου νά γένη τύραγνος. Τόν γέλασαν ότι τού 'ρθε η συχώρεση. Τόν έβγαλαν εις τό νησί, από πέρα τήν λίμνη, και τού κοψαν τό κεφάλι του σαν τού γουμαριού καί τό 'στειλαν τού αλλουνού τύραγνου σουλτάνου νά τό φκειάση πατσά νά τό φάγη.»

Μακρυγιάννης, γιά τήν γέννησή του (1794), γιά τήν καταστροφή τών Πατρών (1821), γιά τό θάνατο τού Αλή πασά (1822)

---

«Εις τόν καιρό τής νεότητος όπου ημπορούσα νά μάθω κάτιτι, σχολεία, ακαδημίαι δέν υπήρχαν, μόλις ήσαν μερικά σχολεία, εις τά οποία εμάθαιναν νά γράφουν καί νά διαβάζουν. Οι παλαιοί κονζαμπασήδες, όπου ήσαν οι πρώτιστοι τού τόπου, μόλις ήξευραν νά γράφουν τό όνομά τους. Τό μεγαλείτερο μέρος τών αρχιερέων δέν ήξευρε παρά εκκλησιαστικά κατά πράξιν, κανένας όμως δέν είχε μάθηση.

Είδα τότε ότι, ό,τι κάμομε, θά τό κάμομε μοναχοί καί δέν έχομε ελπίδα καμμία από τούς ξένους.

Όποιο χωριό δέν ήθελε νά ακολουθήσει τήν φωνήν τής πατρίδος τζεκούρι καί φωτιά»

Κολοκοτρώνη απομνημονεύματα - Τερτσέτης Γεώργιος

---

«Οn the 16th (παλαιό ημερολόγιο: 4 Απριλίου 1821), the pasha gave orders to set fire to the houses of the Greek primates, who were suspected to be the instigators and leaders in the revolution; the wind was so high and the houses composed of such combustible materials, that in the space of ten hours upwards of 700 houses were burnt, including the russian, dutch and the swedish consulates.»

Philip James Green (Άγγλος πρόξενος Παλαιών Πατρών - Sketches of the war in Greece, Εμπρησμός τών Πατρών από τόν Γιουσούφ πασά

 

ΑΡΧΕΙΟ ΦΩΤΙΟΥ ΣΤΑΥΡΙΔΗ