Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΝΕΡΑΪΔΑΣ ΣΤΙΣ 30-31 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1943 - ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΛΕΟΝ ΓΝΩΣΤΕΣ ΜΑΧΕΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΙΚΕΣ

Του Ιωάννη Αθανασόπουλου

Ιστορικού, Πτυχιούχου της Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, κατεύθυνση Ιστορίας.

Πρόκειται για μια από τις πλέον γνωστές μάχες και τραγικές, ελέω του κατοχικού εμφυλίου, όπου δυνάμεις του Εκστρατευτικού Σώματος Ηπείρου του ΕΛΑΣ, υπό την διοίκηση και καθοδήγηση του Άρη Βελουχιώτη επιτέθηκαν στον ΕΔΕΣ, την ίδια στιγμή που η γερμανική μεραρχία Αλπινιστών της Εντελβάϊς στρεφόταν κατά των δυνάμεων του ΕΔΕΣ με σκοπό την πλήρη εξολόθρευσή του.

Η μάχη της Νεράιδας αποτέλεσε μια από τις μαύρες στιγμές της κατοχής και της εθνικής αντίστασης. Υπήρξε η πιο τραγική στιγμή της διάρκειας του κατοχικού εμφυλίου. Έλαβε χώρα στις 30-31 Οκτωβρίου 1943. Το τραγικότερο της όλης υπόθεσης είναι πως παρόλο που υπήρξαν αλλεπάλληλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών, αυτή έλαβε χώρα κανονικά σαν να μην υπήρχαν κατοχικά στρατεύματα.

Όπως είναι ευρέως γνωστό, ο κατοχικός εμφύλιος ξεκίνησε αποφασιστικά και προμελετημένα από την ηγεσία του ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στις 9 Οκτωβρίου 1943. Στράφηκε προς όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις, σε όλη την επικράτεια της χώρας, με στόχο την απόκτηση της εξουσίας, καθώς η ηγεσία του ΚΚΕ θεώρησε πως οι Γερμανοί ετοιμάζονταν προς αποχώρηση και ήθελαν να προλάβουν τις εξελίξεις.

Η κεραυνοβόλος επίθεση του Εκστρατευτικού Σώματος Ηπείρου του ΕΛΑΣ, υπό την διοίκηση του Άρη Βελουχιώτη, απέτυχε παταγωδώς, όπως γράφει ο ίδιος ο Βελουχιώτης στην έκθεσή του: «Το βασικό στοιχείο του πρώτου μας σχεδίου ήτανε ο αιφνιδιασμός. Σ’ αυτόν βασίζαμε και την σύλληψη του Ζέρβα και γι’ αυτό τη σύλληψη τη βάλαμε σα σκοπό, ένα από τους σκοπούς. Απ’ τη στιγμή όμως του δικού μας αιφνιδιασμού απ’ τον Ζέρβα – αιφνιδιασμός και διάλυση 3/40 – άλλαξε κάπως η κατάσταση. Απ’ τη σύμπτυξή μας και έπειτα (μάχη προς Πράμαντα) άλλαξε εντελώς. Στο μυαλό μας βάλαμε από τότε τούτες τις αλήθειες: Πρώτη: ο αγώνας μας για τη διάλυση του ΕΔΕΣ θα χρόνιζε και θα απαιτούσε πολλές δυνάμεις γερά οπλισμένες, ανεφοδιασμό μας συνεχή από άλλες Μεραρχίες και το Γεν. Στρατηγείο, δημιουργία Κλιμακίου με Επιτελείο και κάπως ευρύτερη δικαιοδοσία, κατοχή για αρκετό χρόνο από σημαντικά ξένα τμήματα της περιοχής Ηπείρου, άμεση ενίσχυση σε πολιτικά και στρατιωτικά στελέχη της ΥΙΙΙης και των Συνταγμάτων της. Δεύτερη: ο Ζέρβας δεν θα πιανόταν, ούτε θα σκοτωνόταν εκτός από «παλαβή» σύμπτυξη» (ολόκληρη η έκθεση εδώ).

Από τα ανωτέρω είναι ξεκάθαρος ο στόχος του Βελουχιώτη και του ΚΚΕ, η διάλυση ή δολοφονία του Ζέρβα και κατ’ επέκταση του ΕΔΕΣ. Οι Γερμανοί δεν αναφέρονται καν… Αντ’αυτού όμως, ο ΕΔΕΣ στάθηκε ικανοποιητικά απέναντι στον αιφνιδιασμό του ΕΛΑΣ και από τα μέσα Οκτωβρίου αντεπιτέθηκε, πετυχαίνοντας τον αφοπλισμό του τάγματος Τζουμερκιώτη («Μαλτέζου»). Παρόλα αυτά, η διοίκηση του ΕΔΕΣ (Ζέρβας, Πυρομάγλου) προσπάθησε να πετύχει σημείο επαφής με το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ ώστε να συναφθεί ανακωχή για να στραφούν από κοινού στον αγώνα κατά των κατακτητών. Ο Ζέρβας μάλιστα προς ένδειξιν καλής θέλησης έκανε συμφωνία με τον Τζουμερκιώτη που προέβλεπε τον πλήρη εξοπλισμό του αιχμάλωτου 3/40 Συντάγματος του ΕΛΑΣ Ηπείρου, με αντάλλαγμα τον από κοινού πόλεμο κατά των Γερμανών. Η συμφωνία αυτή έλαβε χώρα την 22α Οκτωβρίου, αν και από την μεριά του ΕΛΑΣ εν τέλει δεν τηρήθηκε. Ο Πυρομάγλου, μετά από εντολή του Ζέρβα, τηλεφώνησε στο Γ.Σ του ΕΛΑΣ και συνομιλώντας με τους Βελουχιώτη και Κόζιακα, ζήτησε κοινή σύμπραξη κατά των ναζί. Η άρνηση των ηγετών του ΕΛΑΣ ήταν κατηγορηματική, όπως επιβεβαιώνει και ο ίδιος ο Βελουχιώτης. Αναπάντητη έμεινε και η επιστολή του Ζέρβα, την ίδια ημέρα, προς τον Άρη:

«Προς: Άρη, Κόζιακαν.

Υπέρτατον, προς την Πατρίδα και Εθνικόν Αγώνα καθήκον επιτάσσει την ένωσιν όλων των Εθνικών δυνάμεων προς αποτελεσματικήν αντιμετώπισιν των Γερμανών.

Κάμνομεν ύστατην έκκλησιν πατριωτισμού και ανθρωπισμού σας. Να δώσωμεν τα χέρια και να κτυπήσωμεν από κοινού τους Γερμανούς.

Δεν υπάρχουν διαφοραί που να μας κάνουν να αλληλοεξοντωθούμεν . Αυτό πιστεύομεν.

Εάν σεις έχετε άλλην γνώμην τότε σας προτείνω να κρατήσητε την γνώμην σας και να λύσωμεν τας διαφοράς μας μετά την απόκρουσιν κοινού εχθρού.

Εδώσαμεν πρώτοι παράδειγμα. Από σήμερον ο Αρχηγός ΕΑΜ Τζουμέρκων Μαλτέζος και όλοι οι συλληφθέντες κατά την μάχην αξιωματικοί και αντάρται αφεθέντες ελεύθεροι αγωνίζονται μαζί μας κατά Γερμανών.

Εξεδώσαμεν κοινήν προκήρυξιν και υπεγράψαμεν κοινόν συμφωνητικόν, δια του οποίου καλούμεν όλους τους Έλληνας και τους αντάρτας να ενωθώμεν αφίνοντας διαφοράς μας.

Ας ακολουθήσωμεν παράδειγμα τόσων προγόνων μας οι οποίοι σε στιγμάς κινδύνου πατρίδος μας έδωσαν τα χέρια σε μία ιεράν ένωσιν.

     Αναμένομεν απάντησίν σας.

                                            Σ.Δ.Γ.Α   22.10.1943   ώρα 15.00

                                                                Ν. Ζέρβας

Την ίδια περίοδο, μέσα Οκτωβρίου, ξεκινούν και οι εκκαθαριστικές επιθέσεις των Γερμανών, που είχαν διακοπεί για περίπου δύο βδομάδες. Τη διεύθυνση της επιχείρησης είχε ο στρατηγός Χούμπερτ Φον Λανζ, διοικητής του 22ου Σώματος Στρατού. Τον καίριο ρόλο είχε αναλάβει η γνωστή για τη δράση της στο Ανατολικό μέτωπο, μεραρχία Εντελβάϊς. Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις έλαβαν χώρα στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία κατά των οργανώσεων. Στην Ήπειρο ο ΕΛΑΣ είχε συμφωνήσει για δεκαπενθήμερη ανακωχή με τους Γερμανούς (6-20 Οκτωβρίου) και γενικότερα δεν ανέλαβε επιθετικές ενέργειες κατά των Γερμανών ακόμη και μετά την λήξη της ανακωχής, όπως αναφέρει ο Άρης Βελουχιώτης.

Οι Γερμανοί στράφηκαν, ως επί το πλείστον, κατά του Ζέρβα και του ΕΔΕΣ. Η άποψη αυτή τεκμηριώνεται και από αριστερούς συγγραφείς (βλ. Σόλωνα και Φοίβο Γρηγοριάδη, ηγετικά στελέχη του ΕΛΑΣ, επιπλέον βλ. Χάιντς Ρίχτερ).  Οι επιθέσεις στρέφονταν κατά της έδρας του κράτους του Ζέρβα στο Βουλγαρέλι. Μεταπολιτευτικά, δημοσιεύθηκαν κάποιες απόψεις που ούτε λίγο ούτε πολύ, υποστήριξαν πως οι Γερμανοί επεδίωξαν να μη χτυπήσουν τον ΕΔΕΣ, με στόχο μελλοντική σύμπραξη. Και πως οι μεγάλες συγκρούσεις έγιναν επειδή οι Γερμανοί «μπέρδεψαν» τον ΕΔΕΣ με τον ΕΛΑΣ. Η πληθώρα πηγών, εκθέσεων και μαρτυριών όλων των χώρων αναιρούν την εν λόγω άποψη. Χαρακτηριστικό είναι και ένα έγγραφο των Γερμανικών αρχείων, που αποδεικνύει πως οι Γερμανοί γνώριζαν ξεκάθαρα ποιόν είχαν απέναντί τους (Βλ. Πολυχρόνη Ενεπεκίδη, Η Εθνική Αντίστασις 1941-1944, σ. 135):

Διοίκησις ΧΧΙΙ Ορεινής Πυροβολαρχίας, 22 Οκτωβρίου 1943

«Κατά την διάρκειαν της επιχειρήσεως «Λεόπαρδος» αντέταξαν αι εθνικαί συμμορίαι 30 χιλμ. Α. της Άρτας καθ΄ομάδας εκ 50 περίπου ανδρών, εν μέρει εκ χαρακωμάτων, και δι΄οπλοπολβόλων, επιδεξίαν αντίστασιν διαρκείας»

Το έγγραφο αυτό είναι αποκαλυπτικό και αναφέρεται στη δράση του ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ, τον οποίο αποκαλούσαν «εθνικαί συμμορίαι» ενώ το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ «ερυθραί συμμορίαι».

Καθ’ όλη την διάρκεια του Οκτωβρίου συνεχίστηκαν οι επιθέσεις των Γερμανών κατά του ΕΔΕΣ καθώς και οι αψιμαχίες του ΕΛΑΣ με την οργάνωση του Ζέρβα. Αποκορύφωμα όλων υπήρξε η 30η και η 31η Οκτωβρίου, όπου έλαβε χώρα η μάχη της Νεράιδας, στο ομώνυμο χωριό των Τρικάλων, χτισμένο σε υψόμετρο 1.020 μέτρων στις πλαγιές των Τζουμέρκων. Η μάχη αυτή, απέναντι σε δύο εχθρούς, υπήρξε καίρια για τα γεγονότα της αντίστασης. Και οι δύο επιτιθέμενοι εχθροί είχαν ως στόχο τον αφανισμό του Ζέρβα, ο καθένας για τους δικούς του λόγους και σκοπούς. Ενδεχόμενος αφανισμός του ΕΔΕΣ θα άλλαζε τις ισορροπίες εν όψει της απελευθέρωσης όποτε και αν λάμβανε χώρα. Οι δυνάμεις των Εθνικών Ομάδων βρέθηκαν στο εγκλωβισμένες στο μέσο, βαλλόμενες από ταυτόχρονα πυρά των ανδρών της Έντελβάϊς και των ανδρών του Άρη Βελουχιώτη. Ο Ευάγγελος Αβέρωφ περιέγραψε συνοπτικά αλλά και κατατοπιστικά τα γεγονότα εκείνων των ημερών (βλ. Φωτιά και τσεκούρι, σ. 110): «Οι άνδρες του Ζέρβα αναγκάσθηκαν να πολεμήσουν σε δύο μέτωπα: προς ανατολάς, εναντίον ανδρών που είχαν το ίδιο αίμα με αυτούς, εναντίον αδελφών. Προς δυσμάς, εναντίον ανδρών που είχαν αίμα βορείων φυλών, εναντίον ξένων. Επί τέσσερις ημέρες διεξήχθη μάχη σκληρότατη, για να φθάσει στο αποκορύφωμά της την 30ή Οκτωβρίου, όταν κυκλωμένοι επάνω σε μια ψηλή βραχώδη ράχη, όλοι οι άνδρες, ανεξαρτήτως βαθμού, πολέμησαν ως ακροβολισταί τον τελικό αγώνα της απελπισίας και της τιμής».

Ο ΕΔΕΣ επέζησε αποκλειστικά εξαιτίας της οξυδέρκειας και της στρατιωτικής ικανότητας του αρχηγού του. Ενώ οι δυνάμεις του είχαν διασκορπιστεί και διαλυθεί σε μεγάλο βαθμό, ο Ζέρβας με 85 μόνον αντάρτες και με μια φάλαγγα αιχμαλώτων Ιταλών και αμάχων γυναικόπαιδων, κυνηγημένος από Γερμανούς και Ελασίτες, με ελιγμό καταφέρνει να απαγκιστρωθεί από το τέλμα και να ξεφύγει προς τους Μελισσουργούς και από εκεί στα Πράμαντα – Άγναντα.

Οι μαρτυρίες των πρωταγωνιστών

Την επομένη οι τραγικές στιγμές γιγαντώθηκαν με το όσα φρικτά συνέβησαν στο χωριό των Τζουμέρκων. Οι μαρτυρίες όσων συμμετείχαν στη μάχη δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αμφισβήτησης. Ο Ναπολέων Ζέρβας έγραφε την 30η Οκτωβρίου στο Ημερολόγιό του:

«… την 10.15 ώρα, κατερχόμενος από το Βουλγαρέλι, συνηντήσαμε ένα νέον ο οποίος έλεγε ότι έρχονται οι Γερμανοί και ειδοποιούσε όλο τον κόσμο να φύγη. Δεν επιστρέψαμε και την 11.15 ώρα εφθάσαμε στο Βουλγαρέλι. Στην πλατεία ήλθαν οι σύνδεσμοι οι οποίοι μας είπαν ότι οι Γερμανοί έρχονται. Πραγματικά, δεν προφθάσαμε να πάμε προς το Γραφείο, ότε ‘αρχισε να μας βάλη πυροβολικό και όλη η γραμμή άναψε από τα πυροβόλα… Πολλές οβίδες έπεσαν κοντά μου. Η επίθεσις ήταν αιφνιδιαστική, ουδείς την ανέμενε. Μας επετέθησαν εξ όλων των μερών, μέτρα δεν είχαν ληφθή, λόγω δε της επιθέσεως των εαμιτών εκ των Πηγών, όλοι οι άνδρες είχαν σταλή προς Τετράκωμον. Ο αιφνιδιασμός υπήρξε πλήρης, με αποτέλεσμα να διασκορπισθούν οι πάντες και να αναμιχθούν τα τμήματα. … Όλοι ετράπησαν προς Θεοδώριανα και ούτω διέταξα γενικήν συγκέντρωσιν προς Νεράιδα. Την 17 ώρα ξεκινήσαμε μια ατελείωτη φάλαγξ ιδιωτων και ανταρτών. Το θέαμα ήτο τραγικόν. Το κακό οφείλεται εις την άνευ προηγουμένου προδοσίαν του ΕΑΜ».

  Και συνεχίζει για την επομένη 31η Οκτωβρίου 1943:

«[…] Οι Γερμανοί έχουν εισέλθει την 8ην πρωινήν εις Θεοδώριανα διά μικρών φαλάγγων. Η κάθοδός των συνεχίζεται. Την αυτήν ώραν οι εαμίτες αρχίζουν να βάλλουν, από τα υψώματα Γκορτζιάς, κατά των τμημάτων του Χονδρού. […]

Οι Γερμανοί αρχίζουν την 9ην ώραν να ανέρχωνται προς τον Προφήτη Ηλία. Διατάσσω τα τμήματα να βαστάξουν μέχρι τέλους. Βάλλουν με όλμους. Οι εαμίτες πυροβολούν στο χωριό. Δύο φορές οι σφαίρες έπεσαν πλάι μου. Η μάχη με τους εαμίτας συνεχίζεται σκληρά. […]

[…] Την 11ην ώραν από τον Προφήτην Ηλίαν ειδοποιούν ότι οι Γερμανοί εξακολουθούν ανερχόμενοι και ότι τα φυσίγγια ετελείωσαν. Τότε διατάσσω αναχώρησιν. Τα πυρά των εαμιτών καθίστανται ισχυρότερα. Οι πυροβολισμοί πυκνούνται, βάλλουν τους αναχωρούντας. Οι Γερμανοί εξακολουθούν βολήν όλμων προς Νεράιδαν»

Ο υπασπιστής του Ζέρβα, Μιχάλης Μυριδάκης, παρευρισκόμενος στη μάχη έγραψε τις αναμνήσεις του (Αγώνες της Φυλής, 1948, σ. 118-120):

«… Τα ξημερώματα της 31 Οκτωβρίου ευρέθησαν αι εθνικαί αυταί δυνάμεις περικυκλωμέναι και βαλλόμεναι πανταχόθεν από Γερμανούς και Ελασίτας. Από τας 6.30 το πρωί τα πυρά των δύο και συγχρόνως βαλλόντων εχθρών των εθνικών ομάδων πίπτουν διασταυρωνόμενα επ’ αυτών. Στιγμάς μαύρας, στιγμάς τραγικάς και φρικώδεις επέρασαν οι κακή τη μοίρα παρευρεθέντες τότε εκεί.

{…} Την εσπέραν τέλος της 31ης Οκτωβρίου, ο Ζέρβας, από δύναμιν 10.500 ανδρών, τους οποίους διέθετε πρό της συγκρούσεως, ευρίσκεται να έχη πλησίον του μόνον 79 αξιωματικούς και οπλίτας. Με την κατάστασιν αυτήν, ακολουθούν τον Ζέρβαν και περί τα 3.000 γυναικόπαιδα και περί τους 800 Ιταλοί»

Ο Καπετάνιος του ΕΛΑΣ, Άρης Βελουχιώτης στην Έκθεσή του αναφέρει πως οι Γερμανοί κυνηγούσαν τους «Ζερβικούς» και πως υπήρξε διμέτωπος πόλεμος:

«Στις 31-10-43 το προγεφύρωμα Μεσούντας – Τετρακώμου δεν είχε γίνει, έτσι πέρασε απ’ εκεί μια φάλαγγα Γερμανών. Κατέβηκαν χαμηλά στο ρέμα του Αχελώου και βγήκανε στη Λαφίνα. Σύγχρονα φτάσαν στα Θεοδώριανα και κυνηγώντας τους Ζερβικούς βγήκαν στον Προφήτη Ηλία.

Ένα τμήμα Ζερβικών προς το οποίον είχαν εμπλακεί οι δικοί μας εν τη προσπαθεία των προς την Νεράϊδα και Προφήτη Ηλία, συνεπτύχθη.

Ο Ζέρβας ο ίδιος ήτανε στη Νεράϊδα κι’ όλοι μαζί, μεταγωγικά, στρατός κλπ περί τους 300, δια της ράχης Νεράϊδας ριχτήκανε στο δρόμο Θεοδωριάνων – Μελισσουργών δια «Αυτί» αλλά βορείως «Αυτί» προς Μελισσουργούς. […]

  Η περιγραφή του Έντυ Μάγιερς

Ο πρώτος αρχηγός της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής, Έντυ Μάγιερς, έγραψε σχετική έκθεση (η οποία υπάρχει στα αρχεία της ΔΙΣ, φάκελος 956/Γ/4) για τις ημέρες εκείνες του κατοχικού εμφυλίου που ανέφερε:

«Ενώ ο εκ των Γερμανών κίνδυνος εφαίνετο απομακρυνθείς, η διοίκησις των ΕΟΕΑ κατόπιν της εκδηλωθείσης την 27ην Οκτωβρίου επιθέσεως τμήματος του ΕΛΑΣ εκ περιοχής Πηγών, διέταξε την συγκέντρωσιν εις περιοχήν Βουλγαρελίου των δυνάμεων της περιοχής Τζουμέρκων εκ 2000 περίπου ανταρτών και την συγκρότησιν τμήματος κρούσεως εκ τεσσάρων Ταγμάτων με αποστολήν ενεργείας αντεπιθέσεως κατά την 30ην Οκτωβρίου κατά των εις περιοχής Τετρακώμου προωθηθέντων ελασιτών.

Την πρωϊαν εντούτοις της ιδίας ημέρας εξεδηλούτο αιφνιδιαστική επίθεσις των Γερμανών, δια τεσσάρων Ταγμάτων και Πυροβολικού επί του μετώπου Βουλγαρελίου – Λειψούς, με αποτέλεσμα την αποκοπήν και πλήρη διάλυσιν των κινούμενων προς τας θέσεις εξορμήσεως τμημάτων των ΕΟΕΑ. Τα υπόλοιπα εν αμυντική διατάξει ευρεθέντα ολίγα τμήματα του Αρχηγείου Τζουμέρκων, κατόπιν σκληρού αγώνος, καθ΄όν πολλά υψώματα περί ήλθον εναλλάξ εις τας χείρας των αντιμαχομένων, επέτυχον όπως συγκρατήσωσι τους Γερμανούς μέχρι του τελευταίου φωτός.

Ακολούθως κατά την νύκτα συνεπτύχθησαν προς τα υψώματα Θεοδωριάνων – Νεράϊδας μετά των πανικοβλήτων κατοίκων της περιοχής. Κατά τη μάχη του Βουλγαρελίου αι απώλειαι των αντιπάλων υπήρξαν σοβαρώταται. Μόνον οι νεκροί των ΕΟΕΑ υπερέβησαν τους 50, κατά το πλείστον του 3/40 Συντάγματος και Σχολής Αξιωματικών, εξ ών 2 Αξιωματικοί ο Έφεδρος Ίλαρχος Ζησόπουλος Πέτρος και ο Ανθυπολοχαγός Μπάλλας Μιλτιάδης.

Η Γερμανική φάλαγξ προελαύνουσα προς Ανατολάς προσέβαλε την επομένην τα υπολείμματα των ΕΟΕΑ επί του αντερείσματος νοτιοανατολικώς του χωρίου Νεράιδα, εντός του οποίου είχον καταφύγει χιλιάδες γυναικοπαίδων και περί τους 300 Ιταλοί, το Αρχηγείον των ΕΟΕΑ και ο Σύνδεσμος Αξιωματικός της ΒΣΑ. Συγχρόνως σοβαραί δυνάμεις του ΕΛΑΣ ελιχθείσαι από της προτεραίας είχον καταλάβει τα ανατολικώς Νεράιδας υψώματα. Την μεσημβρίαν η θέσις των αμυνομένων, ευρεθέντων μεταξύ δύο πυρών και εξαντλησάντων τα πυρομαχικά των κατέστη κρισιμωτάτη. Προ του κινδύνου τελείας εξοντώσεώς των, ο Αρχηγός των ΕΟΕΑ διέταξε την διάσπασιν του κλοιού και την αποχώρησιν, επιτευχθείσης της διαφυγής προς Δυσμάς προς το χωρίον Μελισσουργοί δια των αποκρήμνων κορυφών των Τζουμέρκων.

Υπό την κάλυψιν των πυρών των ανταρτών ηδυνήθησαν να εκκενώσωσι την περιοχήν και τα συγκεντρωμένα γυναικόπαιδα με αρκετάς απωλείας. Η Βρεττανική Αποστολή κινηθείσα προς την κατεύθυνσιν των ελασιτών συνελήφθη αιχμάλωτος. Αι απώλειαι των τμημάτων του Αρχηγείου Τζουμέρκων κατά τας επιχειρήσεις από 10-31 Οκτωβρίου εναντίον των Γερμανών και ελασιτών ανήλθον εις 150 νεκρούς, τραυματίας και σφαγιασθέντας. Γενικώς εκ του διμετώπου αγώνος της 31ης Οκτωβρίου αι ΕΟΕΑ υπέστησαν πλήρη εξάρθρωσιν, πλείσοτν δε των Αξιωματικών και ανταρτών θεωρήσαντες άσκοπον τον περαιτέρω αγώνα απεχώρησαν εις τας υπό των Γερμανών και ελασιτών κατεχομένας περιοχάς».  

Αρχές Νοεμβρίου και ενώ οι ΕΟΕΑ ήταν σχεδόν διαλυμένες μετά από τα ισχυρά χτυπήματα Γερμανών και ελασιτών, οι τελευταίοι αρχίζουν ένα κύμα πρωτοφανούς αγριότητας και εκδιώξεων αμάχων που δεν ήταν ενταγμένοι στον ΕΛΑΣ γιατί προτιμούσαν τον ΕΔΕΣ. Αυτόπτες μάρτυρες, όπως ο Μυριδάκης, αναφέρουν πως ο ίδιος ο Βελουχιώτης πραγματοποίησε άγρια εγκλήματα και βασανιστήρια σε ανθρώπους που μερικοί εξ αυτών επέζησαν και έδειχναν τα σημάδια στο σώμα τους σε όσους τα διηγούνταν. Βρέθηκαν κεφάλια χωρίς σώματα και το ανάποδο. Τα ανωτέρω επιβεβαίωσαν και οι Βρετανοί Σύνδεσμοι στον Γουντχάουζ, ο οποίος ενημέρωσε το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής τόσο για τη διμέτωπη μάχη όσο και για τα εγκλήματα πολέμου του Άρη Βελουχιώτη και των μαυροσκούφηδών του κατά Ελλήνων «αντοφρονούντων» και αμάχων.

Αποτέλεσμα αυτών ήταν τα συγχαρητήρια του Μάγιερς για τη στάση του ΕΔΕΣ κατά των κατακτητών, με ραδιοτηλεγράφημα την 1/11/1943:

Παρακαλώ διαβιβάσατε εις τους συμπολεμιστάς σας τον εξαιρετικόν θαυμασμόν διά τους προσφάτους σας άθλους κατά των Γερμανών. Υμέτερον παράδειγμα θέλει εμπνεύσει όλους τους πειθαρχικούς, οι οποίοι μάχονται και θέλουν να μάχονται υπέρ της Ελλάδος, των Ηνωμένων Εθνών και των δικαιωμάτων της Ελευθερίας. ΣΤΟΠ. Υγιαίνετε. Συνεχίσατε μάχην κατά Γερμανών παρά τας τραγικάς δυσκολίας. ΣΤΟΠ. Απηύθυνα έκκλησιν προς τον ΕΛΑΣ όπως παύση αιματοχυσίαν ακολουθών μεγάλον παράδειγμά σας. Χαίρε. ΣΤΟΠ

                     

Αυτή ήταν συνοπτικά η αναφορά για τα γεγονότα της μάχης της Νεράιδας, που ενώ υπάρχουν τόσα τεκμήρια και αναφορές για την κρισιμότητά της καθώς και για τον πραγματικό ρόλο σημαντικών προσωπικοτήτων της αντίστασης, αυτή αποσιωπάται εντέχνως και συνειδητά από την πλειονότητα των στρατευμένων ερευνητών.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ