Η επική ποίηση του Ομήρου και τα ίχνη της τεχνολογίας

Στέφανος Α. Παϊπέτης: «Η άγνωστη τεχνολογία στον Ομηρο». Εκδόσεις «Εσοπτρον», 2008, σελ. 260.

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ. Ο ομότιμος καθηγητής της Μηχανικής του Πανεπιστημίου Πατρών Στέφανος Παϊπέτης αποτελεί την κορυφή των ειδημόνων της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας της χώρας μας στην εποχή μας, μαζί με τον αείμνηστο Ανδρέα Δημαρόγκωνα, μαθηματικό των Πανεπιστημίων της Πάτρας και του Memphis Tennessee, και τον Θεοδόσιο Τάσιο, ομ. καθηγητή του Μετσόβιου Πολυτεχνείου της Αθήνας. Και, όχι απροσδόκητα, και οι τρεις τους γνωρίζουν καλά όχι μόνο την «κατασκευήν βίου» (τον τεχνικό πολιτισμό), αλλά και την «παιδείαν» (τον πνευματικό πολιτισμό) των αρχαίων Ελλήνων. Και βέβαια, κατά τον Παλαμά, «και όσο πιο πολύ αγαπάς, και πιο πολύ γνωρίζεις». Τους αρχαίους ούτε γνωρίζουν ούτε σέβονται, μόνο οι επαγγελματίες του είδους, συνήθως.

Ο Στέφανος Παϊπέτης, όπως και οι δύο άλλοι ομότεχνοι συνάδελφοι και φίλοι του, ακριβώς επειδή ξέρουν, «μετά λόγου γνώσεως», δεν υπερβάλλουν, δεν υπερεκτιμούν τα επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας σε σύγκριση με τις τέχνες και τα γράμματα, ιδιαίτερα την ποίηση, επική, λυρική και δραματική, την ιστοριογραφία, τη ρητορική και πάνω απ’ όλα, τη φιλοσοφία. Γιατί είχαν αντιληφθεί ότι οι αρχαίοι Ελληνες δεν ήταν που δεν μπορούσαν, αλλά που δεν ήθελαν να πειραματιστούν και να κατασκευάσουν περισσότερα, επειδή είχαν δικό τους, τον μοναδικό κυρίαρχο προσανατολισμό της κοινωνίας, που ήταν όχι ο αναπτυξιακός και εκσυγχρονιστικός, αλλά ο παιδευτικός, πνευματικά και αισθητικά απολαυστικός, δηλαδή όχι τόσο το «ευ πράττειν», αλλά το «ευ ζην»· και βέβαια, ο πρώτος είναι υλικο-οικονομικός όρος, στοχεύει στο βιοτικό επίπεδο, ενώ ο δεύτερος στην ποιότητα ζωής και είναι ηθικο-πνευματικός όρος.

Σχολές ερμηνείας

Ως προς το κυρίως θέμα τώρα, από τις τρεις μέχρι τώρα σχολές ερμηνείας του λεγόμενου Ομηρικού ζητήματος, την ενωτική, τη χωριστική και την (επικρατούσα τώρα φιλολογικώς) νεοαναλυτική, καμία δεν ασχολείται ιδιαίτερα με τις ασύλληπτες τεχνολογικές γνώσεις του Ομήρου. Η τρίτη μάλιστα, και η επικρατέστερη προς το παρόν, πιστεύει ότι όλα είναι ποίηση και μόνο. Οτι δεν έχουν σχέση ούτε με την ιστορία ούτε με τη φυσική ούτε με την τεχνολογία, μόνο με τη ζωή, τη μεταφυσική και τη μυθολογία. Η σύγχρονη επιστήμη όμως και ο Παϊπέτης αποδεικνύουν ότι η μεταφυσική και η μυθολογία των αρχαίων, ιδιαίτερα του Ομήρου, δεν είναι παρά μόνο η φυσική και η τεχνολογία των ημερών μας – για καλό ή για κακό. Το έργο διαρθρώνεται σε πέντε μέρη και 21 κεφάλαια και επιστέφεται από Επιλεγόμενα και Συμπεράσματα και από ένα Παράρτημα: Το Εργαστήρι (μια λογοτεχνική προσέγγιση) – «έξις δευτέρα φύσις», βλέπεις. Το Α΄ Μέρος, μετά από ένα εξαιρετικό κειμενάκι 2 σελίδων, επιγράφεται Εισαγωγικά και αποτελείται από 8 πολύ ενημερωτικά και ουσιώδη θέματα με αποκορύφωμα το 8ο «Επιστήμη και Τεχνολογία».

Ποίηση και φυσική

Το Β΄ Μέρος «Αρχές των φυσικών επιστημών» έχει 3 κεφάλαια, εκ των οποίων πάλι το τελευταίο υπερέχει: «Η υδροδυναμική των στροβίλων και η βαρυτική εκσφενδόνηση» – οδεύει προς τα ακόντια των ομηρικών ηρώων, για να φθάσει στην αντοχή των ασπίδων των αντιπάλων ηρώων. Το Γ΄ Μέρος, «Αυτοματισμοί και τεχνητή νοημοσύνη», με τρία κεφάλαια, αντιμετωπίζει το ένα μέγα θέμα των ηλεκτρονικών υπολογιστών και της τεχνολογίας γενικότερα, τη ρομποτική και τον αυτοματισμό, που συνοψίζονται στην «τεχνητή νοημοσύνη» –το άλλο είναι η «αναγνώριση φωνής»– αυτό δεν τον απασχόλησε, αν και υπάρχει θέμα επ’ αυτού στον Ομηρο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο συσχετισμός των πλοίων των Φαιάκων (και ο ίδιος ο Σ.Π. είναι Κερκυραίος) προς υπερσύγχρονα μαχητικά μη επανδρωμένα αεροχήματα (Unmanned Air Vehicles, UAVs). Το Δ΄ Μέρος, «Αμυντικά όπλα στον Τρωικό Πόλεμο» με 4 κεφάλαια κορυφώνεται με τα δύο ενδιάμεσα, για την Ασπίδα του Αχιλλέα και την Ασπίδα του Αίαντα (Ομ. Σ 468-617 και Η 219-223 και 244-259, αντίστοιχα).

Η ασπίδα του Αίαντα

Εδώ ας μου επιτραπεί να καταθέσω την προσωπική μου μαρτυρία για τον πειραματικό εργαστηριακό μηχανισμό της θαυμαστής «επταβόειας» ασπίδας του Αίαντα. Δίδασκα τότε, το 2000-1, στους φοιτητές του Β΄ έτους στο Τμήμα της Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών το Η της Ιλιάδας και, όταν φτάσαμε στο επίμαχο σημείο της περιγραφής της ασπίδας, είχα μια «έλλαμψη» να ζητήσω τα φώτα του ειδικού στο θέμα, φίλου, καθηγητή Παϊπέτη, που το γραφείο και το Εργαστήριό του Τεχνικής Μηχανικής βρίσκεται πολύ κοντά στη Φιλολογία. Τον προσκάλεσα να παραστεί στο επόμενο μάθημα και να βοηθήσει. Στο τέλος της ώρας δέχθηκε πρόθυμα να απαντήσει σε ερωτήσεις φοιτητών. Τα παιδιά τού είπαν ότι κατάλαβαν τη φιλολογική ανάλυση και τη μετάφραση του πρωτοτύπου, αλλά «πώς θα μπορούσαμε να νιώσουμε και με τις αισθήσεις μας το θαυμαστό τεχνολογικό φαινόμενο, που όπως ακούσαμε ακολουθεί σαν κατασκευή σύγχρονα άρματα μάχης, Leopard κ.λπ.». Τους λέει «ουσιαστικά σήμερα βρίσκομαι εδώ για να σας καλέσω στο εργαστήριό μου να δείτε την ισοδύναμη βολή με κανονάκι σε μέταλλο επτά αστάλινων στρώσεων και τις αντίστοιχες στρώσεις από επτά βοδινά δέρματα». Οπερ και εγένετο. Τα παιδιά μαγεύτηκαν. Ενιωσαν ότι σπούδαζαν.

Το Ε΄ Μέρος, «Αλλα σχετικά θέματα» σε τρία κεφάλαια, αντιμετωπίζει αντίστοιχα τον Δούρειο Ιππο, τη Μυκηναϊκή Οικοδομική και το Ομηρικό μέτρο, το οποίο αποκαλεί θαυμαστό. Το δε Παράρτημα «Το Εργαστήρι (Μια λογοτεχνική προσέγγιση)» συναρπαστικό. Είναι, το νιώθεις, ποιητής ο άνθρωπος και καλλιτέχνης μηχανικός. Το πρώτο φαίνεται και από το ότι γράφει ο ίδιος καλή ποίηση, αλλά και από το ότι στην πρώτη «ρήση» (motto) του βιβλίου έχει παραθέσει τη διάσημη ωδή του John Keats στον Ομηρο («Και έτσι ήσουν τυφλός!»...), αλλά και από το ότι η πρώτη εικόνα, που φιλοξενείται στο βιβλίο, είναι ο διάσημος πίνακας του Rembrandt (1653) «O Aριστοτέλης διαλογίζεται μπροστά στην προτομή του Ομήρου» (και του χαϊδεύει στοργικά το κεφάλι!)

* Ο κ. Ανδρέας Παναγόπουλος είναι ομ. καθηγητής Πανεπιστημίου στην Κλασική Φιλολογία

ΑΙΩΝΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΙΣΤΗ