Ο ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ (Β' ΜΕΡΟΣ)

Του Σταμάτη Μαμούτου, 
υποψήφιου διδάκτορος Πολιτικής Θεωρίας

Διαβάστε το 1ο Μέρος εδώ:https://eoniaellhnikhpisti.blogspot.com/2019/08/blog-post_91.html
 

Η σημαντικότερη διαφοροποίηση του Ρομαντισμού από την Διαφωτισμό έχει να κάνει με τον σχηματισμό της νεοελληνικής συνείδησης. Μετά την επικράτηση του Ρομαντισμού στο ελληνικό πνευματικό στερέωμα και μέχρι σήμερα, η συνείδηση του μέσου νέου Έλληνα για την εθνική του υπόσταση βασίζεται στην αντίληψη ότι το ελληνικό έθνος είναι διαχρονικά υπαρκτό και αναλλοίωτο, από την αρχαιότητα στον μεσαίωνα κι από εκεί στα νεότερα χρόνια. 

-Η αποκόλληση από την δυτική αντίληψη περί της μικρής κλασικιστικής Ελλάδας του Διαφωτισμού, έφερε τους νέους Έλληνες σε απόσταση από τις χώρες του νεωτερικού δυτικού φιλελευθερισμού. Μια απόσταση που εκφράστηκε με όρους πολιτισμικούς, αλλά και με όρους γεωπολιτικούς. Μέσα από τις ρομαντικές γεωπολιτικές προσεγγίσεις αναδύθηκε η τάση για την αυτονόμηση της Ελλάδας από την γεωπολιτική εποπτεία και από την πολιτισμική κηδεμονία των Mεγάλων –και ιδίως των μεγάλων δυτικών– Δυνάμεων.

-Ο Ρομαντισμός έδωσε έμφαση στον υποτιμημένο μέχρι τότε ελληνικό μεσαίωνα. Ο βυζαντινός μεσαίωνας απέκτησε προνομιακή σημασία για τους Έλληνες Ρομαντικούς, καθώς εξασφάλιζε την ιστορική ενότητα του έθνους, από την αρχαιότητα στα νεότερα χρόνια. Στην ουσία ο μεσαίωνας αποτελούσε το βραχίονα στον οποίο βασίστηκε η Μεγάλη Ιδέα. Επιπλέον, στα μάτια των Ελλήνων Ρομαντικών, ο αρχαιοπρεπής κλασικισμός, λόγω της οικουμενικής του αναγνώρισης και των πολλών υποστηρικτών που είχε αποκτήσει ανά τον κόσμο, είχε προσλάβει μια διεθνιστική διάσταση, που ιδεολογικά διαλεγόταν με τον κοσμοπολιτικό φιλελευθερισμό. Αντίθετα, στην λαϊκή τέχνη των απλών Ελλήνων, οι οποίοι δημιουργούσαν αυθόρμητα και χωρίς το στυλιζάρισμα του ακαδημαϊκού κλασικισμού, οι επιρροές του μεσαιωνικού ύφους ήταν σημαντικές. Στο σημείο αυτό οικοδομήθηκε μια σύμπλευση της ρομαντικής λόγιας ελίτ με την «μεσαιωνικά καταγόμενη» λαϊκότητα. Αυτό το μπόλιασμα εμπεριέχει τους σπόρους μιας κατεύθυνσης, που θα χαρακτηρίσει τον ελληνικό εθνικιστικό λόγο, μέχρι το πρώτο μισό του 20ου αιώνα.

-Ασφαλώς, προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η σύμπλευση, οι εκφραστές του ελληνικού Ρομαντισμού, υιοθέτησαν μια στάση ζωής που είχαν προκρίνει και οι Διαφωτιστές. Στα πλαίσια αυτής της στάσης ζωής ήταν απαραίτητο για έναν λόγιο να είναι και πολιτικά ενεργός. Ενδεχομένως, και με την ένταση που εμπεριέχει σήμερα η έννοια του «πολιτικού ακτιβιστή».

Όλα αυτά τα γνωρίσματα του ελληνικού Ρομαντισμού, θα τα βρούμε στις αρχές του επόμενου αιώνα, να εκδηλώνονται στην σκέψη και την δράση του Ίωνα Δραγούμη.  Ωστόσο, ερευνώντας τον προσανατολισμό της σκέψης του Δραγούμη, θα πρέπει να έχουμε υπόψη το εξής. Ο Δραγούμης δεν ήταν ένας θεωρητικός που έγραφε διατηρώντας μια απόσταση από τα κεντρικά πολιτικά δρώμενα. Ήταν ένας πολιτικά ενεργός άντρας της εποχής του. Είτε ως διπλωμάτης, είτε ως βουλευτής, διέθετε γνώση της πολιτικής πραγματικότητας και συμμετείχε ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι. Πράγμα που σημαίνει ότι τις τελικές αποφάσεις του, ίσως είναι σωστό να τις κρίνουμε μέσα από αυτή την διαλεκτική, ανάμεσα στην ρομαντική του ιδεολογία, από την μια, και την γνώση των αναγκών της πρακτικής πολιτικής που διέθετε, από την άλλη. 

Ασφαλώς, αν θελήσουμε να εστιάσουμε στο πεδίο της ρομαντικής ιδεολογίας του, για τις ανάγκες της σημερινής ομιλίας, θεωρώ σκόπιμο να απομονώσουμε δυο παραδείγματα, τα οποία θα μας δώσουν μια ενδεικτική αλλά και ικανοποιητική εικόνα της πολιτικής του σκέψης.  Το πρώτο από αυτά τα παραδείγματα αφορά την αντίθεση του πολιτικού Ρομαντισμού με όλες τις υπόλοιπες ιδεολογίες. 

Όπως ανέφερα προηγουμένως, οι Έλληνες Ρομαντικοί του 19ου αιώνα αντιπαρατέθηκαν τόσο με τους Διαφωτιστές όσο και με κάποιους λόγιους του εκκλησιαστικού περιβάλλοντος. Μισό, περίπου, αιώνα αργότερα και συγκεκριμένα στην εποχή του Δραγούμη, οι ιδεολογικές αυτές τομές παρέμεναν ζωντανές.

Συγκεκριμένα, στο τέταρτο κεφάλαιο του αυτοβιογραφικού του  βιβλίου Όσοι Ζωντανοί, το οποίο φέρει τον τίτλο «Πολιτική Φαναριώτικη», ο Δραγούμης παρέθεσε έναν διάλογο. Στον διάλογο συμμετείχαν ένας Φαναριώτης πολιτευτής με αστικές καταβολές και ιδεολογία που έτεινε προς έναν μεταρρυθμιστικό φιλελευθερισμό, ένας ιερέας που εξέφραζε την εκκλησιαστική ιδεολογία, ένας νεαρός φοιτητής που υποστήριζε τον μαρξισμό και ο ίδιος ο Δραγούμης ως εκφραστής του ελληνικού ρομαντικού εθνικισμού.

Κατά την εξέλιξη της συζήτησης ο ιερέας υποστήριξε ότι η ορθόδοξη εκκλησία έσωσε το ελληνικό έθνος κατά την τουρκοκρατία. Ο μαρξιστής απάντησε ότι η εκκλησία αποτελεί μηχανισμό που αναπαράγει την άδικη εξουσία του καπιταλισμού. Ο Φαναριώτης μεγαλοαστός αντέτεινε ότι το μόνο που χρειαζόταν η Ελλάδα ήταν κάποιες μεταρρυθμίσεις και πως οι Έλληνες θα έπρεπε να αποκτήσουν μια δυτικού τύπου πίστη στους θεσμούς. Ο Δραγούμης απέρριψε όλα τα παραπάνω επιχειρήματα. Αν οι θέσεις που εξέφρασε ήταν σωστές ή όχι, μπορεί να το κρίνει ο κάθε αναγνώστης. Ωστόσο, εμάς προς το παρόν δεν μας ενδιαφέρει αυτό. Εκείνο που θέλω, καταρχάς, είναι να εξετάσουμε την σημασία της παρακαταθήκης των πολιτικών ιδεών του ελληνικού Ρομαντισμού στην σκέψη του Δραγούμη. 

Στην συζήτηση που περιέγραψε στο τέταρτο κεφάλαιο του «Όσοι Ζωντανοί», λοιπόν, ο Δραγούμης απέρριψε το εκκλησιαστικό επιχείρημα ότι το ελληνικό έθνος σώθηκε, κατά την τουρκοκρατία, από την εκκλησία. Απάντησε, μάλιστα, στον ιερέα, ότι αν υπήρχε μια διοικητική αρχή που κράτησε τον ελληνισμό σε συνοχή ανά τους αιώνες, εκείνη δεν ήταν η εκκλησιαστική γραφειοκρατία αλλά το διοικητικό μοντέλο των τοπικών κοινοτήτων, το οποίο προϋπήρχε και στο οποίο η εκκλησία εντάχθηκε.

Στη συνέχεια, ο Δραγούμης απέρριψε και το αίτημα του νεαρού μαρξιστή, να χτυπηθεί η εκκλησία συνολικά. Μπορεί να απέκρουε την επισκίαση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας από μια θεοκρατικού τύπου κουλτούρα. Δεν δεχόταν, όμως, να ξεριζωθεί το στοιχείο της ορθόδοξης θρησκευτικής παράδοσης από την ελληνική ταυτότητα. Τουναντίον, υποστήριξε ότι οι απλοί ιερείς του λαού είχαν μπολιαστεί άρτια στο κοινωνικό σώμα του έθνους και πως οι ορθόδοξες παραδόσεις συνιστούσαν διαχρονικά έθιμα και αποτελούσαν στοιχεία της εθνικής μας ταυτότητας.

Τέλος, απέρριψε και την θέση του αστού πολιτικού για τις μεταρρυθμίσεις. Σύμφωνα με τον Ίωνα, αυτή η εργαλειακή πρακτική του φιλελευθερισμού, το μόνο που έκανε ήταν να στριμώχνει τον ελληνικό λαό στα πλαίσια του δυτικού καπιταλιστικού πλαισίου, το οποίο ήταν ξένο προς την ταυτότητα του ελληνισμού.

Διαφωνώντας με όλους τους συνομιλητές του, ο Δραγούμης εξέφρασε με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο την ιδεολογία του ελληνικού Ρομαντισμού.  Όπως είχαν κάνει τον προηγούμενο αιώνα ο Φρεαρίτης, ο Παπαρρηγόπουλος, ο Άγγελος Βλάχος, ο Ζαλοκώστας και άλλοι ρομαντικοί, έτσι και ο Δραγούμης παρουσίασε τις δικές του εκτιμήσεις, επιχειρώντας να δει τα πράγματα με έναν βαθύτερο, εσωτερικό τρόπο, ο οποίος πρόκρινε ένα ιδιαίτερο ελληνικό κριτήριο. Οτιδήποτε ήταν ξένο προς όσα ο ελληνικός Ρομαντισμός περιέγραφε ως καθαυτό ελληνικά, αντιμετωπιζόταν με επιφύλαξη.

Οι ερευνητές που θεωρούν ότι ο Δραγούμης είναι δυσνόητος ή αμφιλεγόμενα αντιφατικός, παραθέτουν παραδείγματα σαν τον διάλογο που μόλις προανέφερα. Το ότι ο Δραγούμης δεν ήταν ούτε τυπικά συντηρητικός, ούτε προοδευτικός, το ότι στρεφόταν εναντίων όλων, γίνεται πολλές φορές λόγος ώστε να αμφισβητηθεί η συνοχή της πολιτικής του σκέψης. Ωστόσο, η δική μου προσέγγιση είναι διαφορετική. 

Ασφαλώς, το γεγονός ότι ο Δραγούμης στράφηκε εναντίον όλων (φιλελεύθερων, μαρξιστών και συντηρητικών ιερέων) μπορεί να προκαλέσει μια δυσκολία στην ταξινόμηση της πολιτικής του ιδεολογίας. Αλλά την δυσκολία φρονώ ότι μπορούμε να την υπερβούμε αν λάβουμε υπόψη μας το προηγούμενο του ελληνικού Ρομαντισμού. Προσωπικά εκτιμώ ότι, έχοντας κατά νου όλα όσα είπαμε για τον Ρομαντισμό, θα συμπεράνουμε ότι, πράγματι, ο Δραγούμης ήταν εναντίον όλων. Αλλά όχι γιατί βρισκόταν σε σύγχυση. Ήταν εναντίων όλων γιατί εξέφραζε μια πολύ ιδιαίτερη κατηγορία πολιτικής σκέψης, η οποία ήταν διαφορετική από εκείνες που απέρριπτε και είχαν τις απαρχές τους στον Διαφωτισμό. Το έκανε γιατί εξέφραζε την ιδιαίτερη κατηγορία των στοχαστών του πολιτικού Ρομαντισμού.  

ΑΒΑΛΟΝ
ΑΙΩΝΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΙΣΤΗ