Περιλαμβάνεται στον τόμο των Πρακτικών Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου με τίτλο:
ΟΙ ΠΟΜΑΚΟΙ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ: Πολυεπιστημονικές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις
Διοργανώθηκε από το Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.
Οι Πομάκοι είναι Μουσουλμανική πληθυσμιακή ομάδα που ζει στη Θράκη εδώ και χιλιάδες χρόνια. Κατοικούν στον ορεινό όγκο της Ροδόπης, κατά μήκος των Ελληνοβουλγαρικών συνόρων. Κυριότερα χωριά και οικισμοί τους είναι: Οργάνη, Βυρσίνη, Διχάλα, Δρανιά, Δροσύνη, Κερασιά, Σμιγάδα, Ραγάδα, Κάρδαμος, Μύτικας. Η κατοικούμενη από τους Έλληνος Πομάκους ορεινή γεωγραφική ζώνη εκτείνεται ανατολικά από τον Νομό Έβρου (π.χ. Μέγα Δάρειο, Σιδηροχώρι) και δυτικά στους Νομούς Ξάνθης (π.χ. Κένταυρος, Σάτρες, Θέρμες, Κοτύλη, Εχίνος) και Δράμας. Σήμερα η πληθυσμιακή αυτή ομάδα είναι διασκορπισμένη κυρίως μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας, Τουρκίας και π.Γ.Δ.Μ. Η πλειοψηφία των Πομάκων ζει από την άλλη πλευρά των Ελληνοβουλγαρικών συνόρων, στη Νότια Βουλγαρία. Ομιλούν την Πομακική γλώσσα, ένα αμιγώς προφορικό γλωσσικό ιδίωμα χωρίς γραπτή μορφή μέχρι σήμερα. Ανήκει στην Ινδοευρωπαϊκή οικογένεια γλωσσών. Βέβαια, σήμερα οι περισσότεροι Πομάκοι μιλούν Τουρκικά ή Ελληνικά.
Oι υποπληθυσμοί των Πομάκων έχουν κοινά μορφολογικά, γλωσσικά, θρησκευτικά, κοινωνικό-οικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Παρέμειναν για πολλούς αιώνες γενετικά απομονωμένοι εξαιτίας των ορεινών περιοχών όπου ζούσαν, των λαογραφικών εθίμων τους, του ενδογαμικού τρόπου της οργάνωσης της κοινωνίας τους και του παραδοσιακού τρόπου ζωής τους. Μετά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο πληθυσμιακές ομάδες Πομάκων από ορεινά χωριά της Ροδόπης μετεγκαταστάθηκαν σε πεδινά χωριά του Νομού Ροδόπης. Υπάρχει συνεπώς μια διαδικασία τερματισμού της απομόνωσής τους. Από αυτή τη σκοπιά ο πληθυσμός των Πομάκων παρουσιάζει τεράστιο επιστημονικό ενδιαφέρον. Άλλα στοιχεία που αυξάνουν το ενδιαφέρον για την επιστημονική μελέτη τους αποτελούν: Η δημιουργία των πληθυσμών/οικισμών από μικρό αριθμό γεννητόρων, καθώς και η περιορισμένη ή ανύπαρκτη γονιδιακή ροή (μετακίνηση ανθρώπων) προς και από γειτονικούς πληθυσμούς. Αυτό συνεπάγεται ότι μικρό μέγεθος του πληθυσμού συμμετέχει ως γεννήτορες στη δημιουργία κάθε επόμενης γενιάς και οδηγεί τελικά σε αυξημένα επίπεδα ομοζυγωτίας. Η γενετική δομή/αρχιτεκτονική των απομονωνόμενων πληθυσμιακών ομάδων μπορεί να επηρεαστεί περαιτέρω από φαινόμενα γενετικής παρέκκλισης που συνήθως έχουν ως αποτέλεσμα την περαιτέρω μείωση του βαθμού της γενετικής ποικιλότητας. Απλώς δίνεται ότι η ύπαρξη γενετικής ποικιλότητας μέσα σε έναν πληθυσμό παρέχει στα άτομα τη δυνατότητα ανάπτυξης προσαρμοστικών πλεονεκτημάτων καθιστώντας τα ανταγωνιστικά αποτελεσματικότερα.
Η καταγωγή των Πομάκων.
Η ιστορική προέλευση των Πομάκων παραμένει αδιευκρίνιστη. Σχετικά με την προέλευσή τους έχουν διατυπωθεί διάφορες αντικρουόμενες θεωρίες/ υποθέσεις, περισσότερο ή λιγότερο δόκιμες, λόγω της έλλειψης επαρκών γραπτών στοιχείων τεκμηρίωσης Δύο είναι οι επικρατούσες θεωρίες όσον αφορά την καταγωγή τους: α) οι Πομάκοι αντιπροσωπεύουν απογόνους των γηγενών πληθυσμών, π.χ. αρχαίων Θρακών,1 και β) Οι Πομάκοι κατάγονται από Μογγολικές φυλές που κατοικούσαν στην Ασία ή ακόμα ότι κατάγονται από αρχαίες “φυλές” της Αφρικής. Το πιθανότερο είναι ότι πρόκειται για γηγενείς πληθυσμούς, εγκατεστημένους στην ορεινή Ροδόπη γεωγραφικά απομονωμένους οι οποίοι εξισλαμίστηκαν τον 17ο – 18ο αιώνα κατά την Οθωμανική μπερίοδο.2
Γεγονός είναι ότι οι χώρες όπου κατοικούν οι Πομάκοι διεκδικούν την εθνική τους καταγωγή. Τόσο η Ελλάδα, όσο και η Βουλγαρία, αλλά και η Τουρκία έχουν διεκδικήσει τους Πομάκους, παρουσιάζοντας διαφορετικά ιστορικά στοιχεία προκειμένου να ενισχύσουν τους εθνικούς μύθους προσεταιρισμού τους. Στην Ελλάδα ιστορικοί υποστηρίζουν ότι οι Πομάκοι είναι απόγονοι του Παιονικού φύλου των Ροδοπαίων Αγριανών. Οι Βούλγαροι ιστορικοί θεωρούν τους Πομάκους Βούλγαρους Σλάβους, οι οποίοι εξισλαμίστηκαν. Κατά τους Τούρκους ιστορικούς είναι Τουρκογενούς προέλευσης, π.χ. Πετσενέγοι ή Κουμάνοι, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Ροδόπης πριν την Οθωμανική κατάκτηση της περιοχής. Βέβαια, κάθε μια από τις προηγούμενες υποθέσεις θα έχει ως αποτέλεσμα οι Πομάκοι να έχουν διαφορετική γενετική σύσταση. Ας δούμε τι δείχνουν τα αποτελέσματα των γενετικών αναλύσεων πάνω στο θέμα:
Α) Κλασικοί γενετικοί δείκτες
Ο Νικόλαος Ξηροτύρης, το 1971,2 και μετά μία εικοσαετία ο ίδιος με συνεργάτες του3 μελέτησαν τις γονιδιακές συχνότητες διάφορων ομάδων αίματος (ΑΒΟ, Rhesus) στους Πομάκους. Τα γενετικά αποτελέσματα εμφάνισαν ομαδοποιήσεις των πληθυσμών με γεωγραφικά και πολιτισμικά κριτήρια.
Β) DNA γενετικοί δείκτες
Οι δείκτες DNA αποτελούν το πιο αξιόπιστο κριτήριο για την πληθυσμιακή έρευνα. Η συνδρομή μάλιστα της βιοπληροφορικής έδωσε τη δυνατότητα σχεδιασμού και διεξαγωγής της έρευνας σε πληθυσμιακό επίπεδο σε νέα εντυπωσιακά επίπεδα ανάλυσης ακόμη και χιλιάδων γενετικών δεικτών. ΄Ετσι, η ανάλυση γενετικών δεικτών του DNA απέκτησε κυρίαρχη θέση στις προτιμήσεις των ερευνητών σε σχέση με τη μελέτη των κλασικών (πρωτεϊνικών) πολυμορφισμών.
Β.1. Μικροδορυφορικοί γενετικοί δείκτες
Η κ. Σιμιτοπούλου- Κοτζαμάνη4 εξέτασε στη διδακτορική της διατριβή τη γενετική σύσταση τυχαίων και αντιπροσωπευτικών δειγμάτων Χριστιανών, Πεδινών Μουσουλμάνων και Πομάκων του Νομού Ροδόπης με τη χρησιμοποίηση 15 αυτοσωματικών μικροδορυφορικών γενετικών δεικτών (STRs).
Η μελέτη αποκάλυψε πολύ μικρότερο βαθμό γενετικής ποικιλομορφίας στους Πομάκους σε σχέση με αυτόν που αποκάλυψε η έρευνα στους Πεδινούς Μουσουλμάνους και τους Χριστιανούς. Ο συνολικός αριθμός των αλληλομόρφων που παρατηρήθηκε στους 15 γενετικούς δείκτες σε κάθε ένα από τους τρεις πληθυσμούς ήταν 128, 165 και 173, αντίστοιχα. Ο μέσος αριθμός αλληλομόρφων που ανιχνεύτηκε σε κάθε πληθυσμό ήταν πάλι μικρότερος στους Πομάκους, αν και σχεδόν παρόμοιος μεταξύ Χριστιανών και Πεδινών Μουσουλμάνων. Επίσης, ο μέσος βαθμός ετεροζυγωτίας ήταν παρόμοιος ανάμεσα στα πληθυσμιακά δείγματα των Πεδινών Μουσουλμάνων και των Χριστιανών, αν και πολύ μικρότερος στο πληθυσμιακό δείγμα των Πομάκων. Το πρότυπο αυτό για τους Πομάκους είναι αναμενόμενο, εφόσον είναι γνωστό ότι στον υποπληθυσμό αυτό υπήρχαν πολλές μικρές ομάδες, διάσπαρτες στον ορεινό όγκο της Ροδόπης, απομονωμένες μεταξύ τους γεωγραφικά και γενετικά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το γενετικό τους πρότυπο πιθανόν να αντανακλά το αποτέλεσμα της επίδρασης ενδογαμικών συμπεριφορών, αλλά και φαινομένων τυχαίας γενετικής παρέκκλισης, δηλαδή τυχαίας αλλαγής στις γονιδιακές συχνότητες.
Οι εκτιμήσεις των γενετικών αποστάσεων ανάμεσα στα πληθυσμιακά δείγματα έδειξαν πολύ μικρές τιμές ανάμεσα στους τρεις υποπληθυσμούς, αν και διαπιστώθηκε μεγαλύτερη γενετική απόσταση καθενός από τους δύο υποπληθυσμούς με τους Πομάκους. Το αποτέλεσμα αυτό επιβεβαιώνει την εμπειρική γνώση, ότι οι Πομάκοι της ορεινής Ροδόπης – λόγω και της μακρόχρονης γεωγραφικής απομόνωσης – διαφέρουν από τις άλλες δύο πληθυσμιακές ομάδες, οι οποίες παρουσιάζουν κοινά γενετικά χαρακτηριστικά.
Τέλος, η γενετική σύσταση των τριών πληθυσμών (Πομάκοι, Πεδινοί Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί του Νομού Ροδόπης) προσομοιάζει στο γενικό γενετικό πρότυπο των Νότιων Ευρωπαϊκών πληθυσμών, όπως προκύπτει από συγκρίσεις των γενετικών δεδομένων με αντίστοιχα δημοσιευμένα γενετικά στοιχεία για άλλους Ευρωπαϊκούς πληθυσμούς.
Β.2. Απλοί νουκλεοτιδικοί πολυμορφισμοί
Η γενετική σύσταση 1.883 Πομάκων από αρκετά Πομακοχώρια (Εχίνος, Γλαύκη, Κένταυρος, Κοτύλι, Σάτρες, Μύκη, Πάχνη) του Νομού Ξάνθης εξετάστηκε με την ανάλυση 733.202 απλών νουκλεοτιδικών πολυμορφισμών (SNPs).5 ΄Επειτα, η γενετική σύσταση των Πομάκων συγκρίθηκε με την αντίστοιχη του γενικού Ελληνικού πληθυσμού, Ευρασιατικών πληθυσμών, καθώς και του πληθυσμιακού δείγματος που προερχόταν από την περιοχή Μυοποτάμου-Ανωγείων Κρήτης. Η έρευνα κατέληξε στα ακόλουθα ενδιαφέροντα συμπεράσματα.
Οι συγγραφείς για να τοποθετήσουν/εντάξουν τους δύο απομονωμένους πληθυσμούς στο πλαίσιο του Ευρασιατικού γενετικού χάρτη, ανέλυσαν τα πρωτογενή γενετικά αποτελέσματα με τη μέθοδο της πολυδιάστατης κλιμακοποίησης. Στον τοπολογικό γενετικό χάρτη, οι δύο απομονωμένοι υποπληθυσμοί σχημάτισαν δύο ανεξάρτητες καλοκαθορισμένες ομάδες δίπλα – αλλά εκατέρωθεν – της θέσης του γενικού Ελληνικού πληθυσμού.
΄Επειτα οι συγγραφείς υπολόγισαν διάφορες βασικές γενετικές παραμέτρους προκειμένου να προβούν σε ποσοτική εκτίμηση της γενετικής ποικιλομορφίας (ποικιλότητας) κάθε πληθυσμού. Διαπίστωσαν ότι: Ο βαθμός γενετικής διαφοροποίησης των δύο απομονωμένων πληθυσμών από το γενικό πληθυσμιακό δείγμα από την Ελλάδα ήταν: Για τους Πομάκους Fst = 0,003, Για τους κατοίκους του Μυλοποτάμου/Ανωγείων Fst = 0,002. Ακόμα όμως και ο συντελεστής γενετικής διαφοροποίησης ανάμεσα στους δύο απομονωμένους πληθυσμούς αν και ήταν υψηλότερος (0,005), δεν ήταν στατιστικά σημαντικός. Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι οι Πομάκοι ομαδοποιούνται μαζί με άλλα Ευρωπαϊκά πληθυσμιακά δείγματα.
Στην ίδια στατιστική ανάλυση αποκαλύφθηκε ότι υπάρχει κάποια ενδοπληθυσμιακή δομή στον πληθυσμό των Πομάκων, όπου άτομα από το χωριό (Κένταυρος) τείνουν να σχηματίσουν μια ξεχωριστή ομάδα. Η εικόνα αυτή για τους Πομάκους είναι αναμενόμενη, όπως εξηγήθηκε προηγουμένως.
Οι ερευνητές διαπίστωσαν, επίσης, ότι ο συντελεστής ομομιξίας ήταν πολλαπλάσιος στο πληθυσμιακό δείγμα των Πομάκων σε σχέση με τον γενικό ελληνικό πληθυσμιακό δείγμα (0,014 και 0,0004, αντίστοιχα). Παρόμοια, ο βαθμός ομοζυγωτίας στο γονιδίωμα των Πομάκων ήταν λίγο υψηλότερος από τον αντίστοιχο του γενικού Ελληνικού πληθυσμού (0,643 και 0,635, αντίστοιχα). Ο βαθμός απομόνωσης των Πομάκων τεκμηριώνεται και από το γεγονός ότι 88% του πληθυσμιακού δείγματος έχει τουλάχιστον ένα «υποκατάστατο (surrogate) γονέα» σε σύγκριση με το 6% του γενικού Ελληνικού πληθυσμού. Μάλιστα εκτιμήθηκε πως η μέση ηλικία των κοινών προγόνων ήταν 8.56 και 89,7 γενιές πριν από σήμερα. Με βάση αυτά τα στοιχεία υπολογίστηκε πως το δραστικό πληθυσμιακό μέγεθος ήταν 2.400 και 32.000 άτομα, αντίστοιχα. Με απλά λόγια, το ποσοστό της γενετικής παρέκκλισης στον απομονωμένο πληθυσμό των Πομάκων είναι τουλάχιστο 10 φορές μεγαλύτερο από αυτό του γενικού Ελληνικού πληθυσμού.
Β.3. Αυτοσωματικοί HLA δείκτες
Η ανάλυση της γενετικής σύστασης των Πομάκων με τον DNA προσδιορισμό των αλληλομόρφων γονιδίων που καθορίζουν λευκοκυτταρικά αντιγόνα (HLA) έδειξε6 ότι οι πληθυσμιακές ομάδες που βρίσκονται γενετικά πλησιέστερα προς τους Πομάκους είναι οι Έλληνες και οι Βούλγαροι, παρά οι Τούρκοι.
Γ. Συσχέτιση γενετικών παραλλαγών με αιματολογικά χαρακτηριστικά
Ερευνητές διαπίστωσαν5 υψηλό βαθμό συσχέτισης ανάμεσα σε δύο γενετικές παραλλαγές (rs 6913631 και rs7116019) που εδράζονται στο κοντό βραχίονα του 11ου χρωμοσώματος και στην περιοχή 15.41 (στην οποία βρίσκεται και το γονίδιο που κωδικοποιεί την αλυσίδα β της αιμοσφαιρίνης) και σε αιματολογικά χαρακτηριστικά, όπως τον μέσο όγκο ερυθρών (MCV), τη μέση συγκέντρωση αιμοσφαιρίνης (MCHC) και τη μέση περιεκτικότητα αιμοσφαιρίνης (MCH). Τo αλληλόμορφο π.χ. rs 6913631 είχε 32 φορές υψηλότερη συχνότητα (4,41%) στους Πομάκους σε σχέση με τον γενικό Ελληνικό πληθυσμό δείγμα (0,14%). Τα προηγούμενα αιματολογικά χαρακτηριστικά ίσως αποτελούν θετικές προσαρμογές της γενετικής σύστασης των Πομάκων στη μακρόχρονη κατοίκησή τους σε υψηλά ορεινά υψόμετρα, όπως συμβαίνει με τους κατοίκους του Θιβέτ που επιβιώνουν σε μεγάλο υψόμετρο (υψόμετρο 4.900 μέτρων) σε οροπέδιο της Κεντρικής Ασίας. Ειδικότερα, διαπιστώθηκε ότι δύο γονίδια ρυθμίζουν την παραγωγή αιμοσφαιρίνης (ερυθροκυττάρων) ως απόκριση στις χαμηλές συγκεντρώσεις οξυγόνου που υπάρχουν σε μεγάλα υψόμετρα.
Στο ίδιο πλαίσιο, ένα γενετικό στοιχείο χαρακτηριστικό για τους ΄Ελληνες Πομάκους αποτελεί η παραλλαγή της αιμοσφαιρίνης που ονομάζεται αιμοσφαιρίνη HbO-Arab.7 Αυτή παρουσιάζει τη μεγαλύτερη συχνότητα παγκοσμίως στους ΄Ελληνες Πομάκους.8 H συγκεκριμένη μετάλλαξη, η HbO-Arab, δημιουργήθηκε στους ΄Ελληνες Πομάκους περίπου 2.000 χρόνια πριν.9 Η συχνότητά της στον απομονωμένο πληθυσμό είναι αυξημένη ως συνέπεια της ενδογαμίας και της υψηλής γενετικής παρέκκλισης σε αυτόν τον πληθυσμό. Η σύγκριση των απλότυπων HbO-Arab των Πομάκων με αντίστοιχα δεδομένα από άλλους πληθυσμούς (΄Ελληνες, Ευρωπαίους, Ασιάτες, Ινδιάνους των Η.Π.Α., Αφρικανούς) υποδεικνύουν ότι οι Πομάκοι βρίσκονται γενετικά πλησιέστερα στους Ευρωπαίους και στους ΄Ελληνες, παρά σε Αφρικανούς ή Ασιάτες. Το στοιχείο αυτό υποδεικνύει ότι οι ΄Ελληνες Πομάκοι είναι Ευρωπαϊκής (καλύτερα Βαλκανικής) καταγωγής και όχι Ασιατικής ή Αφρικανικής προέλευσης, ενισχύοντας την υπόθεση που διατυπώθηκε από τον Θεοχαρίδη1 ότι πρόκειται για γηγενή πληθυσμό, πιθανώς απογόνων Θρακοελληνικών “φύλων”.
Δ. Συμπεράσματα
Συνοψίζοντας, τα αποτελέσματα της γενετικής έρευνας αποδεικνύουν ότι:
1. Η γενετική σύσταση των Πομάκων μελετήθηκε με τη χρήση κλασικών και τριών διαφορετικών DNA (γενετικών) δεικτών, καθώς επίσης με γονίδια που σχετίζονται με αιματολογικά χαρακτηριστικά.
2. Οι πληθυσμοί των Πομάκων παρουσιάζουν μικρότερη γενετική ποικιλότητα και βαθμό ετεροζυγωτίας σε σχέση με άλλους Βαλκανικούς πληθυσμούς, γεγονός που υποδεικνύει δράση γενετικής παρέκκλισης ή μειωμένη αρχική ιδρυτική πληθυσμιακή ομάδα δημιουργίας τους ή και τα δύο.
3. Τα γενετικά στοιχεία, στο επίπεδο του DNA, δεν αποδεικνύουν σημαντικές διαφορές στο γονιδιακό απόθεμα των δύο θρησκευτικών κοινοτήτων (Χριστιανοί και πεδινοί Μουσουλμάνοι) του Νομού Ροδόπης.
4. Οι Πομάκοι παρουσιάζουν διακριτό γενετικό πρότυπο σε σχέση με τις άλλες δύο πληθυσμιακές ομάδες του Νομού Ροδόπης (Χριστιανούς και Πεδινούς Μουσουλμάνους).
5. Οι Πομάκοι που ζουν στους τρεις Νομούς της Θράκης ίσως είναι διαχωρισμένοι σε διαφορετικές υποομάδες. Το πρότυπο αυτό είναι αναμενόμενο, μια και οι Πομάκοι ζουν ως μικρές ομάδες στον ορεινό όγκο της Ροδόπης, σχετικά απομονωμένες γενετικά για μεγάλο χρονικό διάστημα.
6. Τα πολλαπλά γενετικά στοιχεία ενισχύουν την υπόθεση ότι οι Πομάκοι αποτελούν γηγενή πληθυσμό της Βαλκανικής χερσονήσου.
7. Οι πληθυσμιακές ομάδες που βρίσκονται γενετικά πλησιέστερα προς τους Πομάκους είναι οι Έλληνες και οι Βούλγαροι, παρά οι Τούρκοι. Ως εκ τούτου τα γενετικά στοιχεία απορρίπτουν το σενάριο που προβλέπει ότι οι Πομάκοι έχουν Τουρκογενή προέλευση. Ο χρόνος εμφάνισης της HbO-Arab στους ΄Ελληνες Πομάκους (2000 χρόνια πριν) δεν υποστηρίζει την άποψη ότι είναι εξισλαμισμένοι Σλάβοι, μια και είναι γνωστό ότι αυτοί έφθασαν στη Βαλκανική γύρω στο 600 μ.Χ.
8. Οι Πομάκοι ζουν από την αρχαιότητα στην περιοχή της οροσειράς της Ροδόπης. Πρόκειται για απογόνους ενός προγονικού πληθυσμού της Θράκης, που ζει στην περιοχή για εκατοντάδες χρόνια.
Τελειώνοντας αξίζει να τονίσουμε ότι τα διαθέσιμα γενετικά δεδομένα5 δείχνουν ότι η γενετική διαφοροποίηση των Πομάκων από τον γενικό Ελληνικό πληθυσμό είναι πολύ μικρή. Ευελπιστούμε ότι χρησιμοποιώντας αντιπροσωπευτικά δείγματα Πομάκων, Ελλήνων και Βουλγάρων και ανάλυση όλου του γονιδιώματος αυτών των δειγμάτων, ίσως επιλυθεί οριστικά το μυστήριο της καταγωγής των Πομάκων.
1. Θεοχαρίδης Π. (1995). ΠΟΜΑΚΟΙ. Οι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης: Ιστορία, Καταγωγή, Γλώσσα, Θρησκεία, Λαογραφία. ΄Εκδοση Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης, Ξάνθη 1995, σελ. 600.
2. Ξηροτύρης Ν.Ι. ΄Ιδιαι παρατηρήσεις επί της κατανομής των συχνοτήτων των ομάδων αίματος εις τους Πομάκους. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 1971.
3. Σιμιτοπούλου Κ., Ξηροτύρης Ν., και Χρυσοστόμου Π. Χαρτογράφηση γονιδιακών συχνοτήτων τω συστημάτων ομάδων αίματος ΑΒΟ και Rhesus στον Νομό Ροδόπης. Πρακτικά 16ου συνεδρίου ΕΕΒΕ, Βόλος 1994.
4. Σιμιτοπούλου-Κοτζαμάνη Κ. Μελέτη γενετικών δεικτών σε πληθυσμιακές ομάδες της Θράκης. Τμήμα Ιστορίας-Εθνολογίας. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. (Διδακτορική Διατριβή), Κομοτηνή 2011.
5. Panoutsopoulou K., Hatzikotoulas K., Xirafa D., et al. Genetic characterization of Greek population isolates reveals strong genetic drift at missense and trait-associated variants. Nature Commun. 5: 5345 (2014), σελ. 11.
6. Khdair Sawsan (Χαδέρ Σαουσάν). Πολυμορφισμός των HLA τάξης Ι-ΙΙ γονιδίων στους Πομάκους της Ανατολικής Θράκης. Τμήμα Ιατρικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (Διδακτορική διατριβή), Αθήνα 2013, σελ. 151.
7. Skaragas G., Koliakos G., et al. Hemoglobin O Arab in the Pomacs Population of Thrace. Gene Geography 10 (1996), σελ. 123-133.
8. Papadopoulos V., Dermitzakis E., et al. HbO-Arab mutation originated in the Pomak population of Greek Thrace. Haematologica 90 (2005), σελ. 255-257.
9. Papadopoulos V., Dermitzakis E., et al. The origin Greek Pomaks based on HbO-Arab mutation history. Haema 9 (2006), σελ. 380-394.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου