ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ 1955.Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΠΟΓΚΡΟΜ ΤΗΣ 6ης-7ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΑΦΑΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ. - ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΒΡΥΩΝΗ

Όταν συναντήσαμε τον Σπύρο Βρυώνη, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του στην Αμερική σχετικά με τα Σεπτεμβριανά, από τον εκδοτικό οίκο Greekworks.com. Δύο χρόνια αργότερα τον ξανασυναντήσαμε, αυτή τη φορά με αφορμή την πρόσφατη ελληνική έκδοση του βιβλίου, συνεργασία του Greek-works.com με τις εκδόσεις της Εστίας. Ο ελληνικός τίτλος: «Ο μηχανισμός της καταστροφής. Το τουρκικό πογκρόμ της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης» (μτφρ. Λ. Γιαννακουδάκης, επιμ. Παν. Σουλτάνης, σελ. 748).

«Ταραχοποιά στοιχεία»

Υπενθυμίζουμε ότι τη νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, με πρόσχημα το Κυπριακό και τον δήθεν εμπρησμό της κατοικίας όπου είχε γεννηθεί ο Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, οργανώθηκε από τις τουρκικές αρχές διαδήλωση η οποία σκόπιμα τέθηκε εκτός ελέγχου, με αποτέλεσμα μια ελληνική «Νύχτα των κρυστάλλων»: ελληνικά σπίτια, καταστήματα, σχολεία, εκκλησίες και νεκροταφεία λεηλατήθηκαν από τον τουρκικό όχλο. Με ιαχές όπως «Κάτω η Ευρώπη!», Τούρκοι πολίτες αλλά και στρατιώτες, αστυνομικοί και χωροφύλακες επιδόθηκαν σε σωρεία βανδαλισμών, σε πλιάτσικο καθώς και σε πράξεις βαρβαρότητας εις βάρος Ελληνίδων και ιερέων. Δεν έλειψαν επίσης οι επιθέσεις εις βάρος Αρμενίων και Εβραίων. Οταν έγινε το πογκρόμ, ο Ελληνοαμερικανός Σπύρος Βρυώνης ήταν 27 ετών και μελετούσε στο Χάρβαρντ τις απαρχές της εμφάνισης των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρά Ασία. Τα γεγονότα της Πόλης έγιναν θέμα συζήτησης στο Κέντρο Βυζαντινών Σπουδών Dumbarton Oaks. Οπως μας είχε πει το 2005 ο κ. Βρυώνης, μεταξύ των διαφόρων μελετητών, «επικρατούσε ατμόσφαιρα αδιαφορίας ή και εχθρότητας προς τα θύματα του πογκρόμ». Επίσης τα αμερικανικά και βρετανικά ΜΜΕ αντανακλούσαν τις επίσημες απόψεις των αντίστοιχων κυβερνήσεών τους: μιλούσαν για «πάταξη των ταραχοποιών στοιχείων». Ο νεαρός ιστορικός φύλαξε τα δημοσιεύματα κι από τότε ξεκίνησε μια έρευνα που κράτησε μισόν αιώνα. Η αμερικανική έκδοση του «Μηχανισμού της Καταστροφής» είχε συμπέσει με την κορύφωση των συζητήσεων περί ένταξης της Τουρκίας στην Ευρώπη. Τώρα, η ελληνική συμπίπτει με την εσωτερική κρίση της γείτονας χώρας και την πιθανολογούμενη εισβολή στο βόρειο Ιράκ. Γεγονότα που, εν πολλοίς, ο Σπ. Βρυώνης βλέπει σαν «κληρονομιά του πογκρόμ».

Στρατοκρατία

Τον ρωτούμε τι ακριβώς εννοεί με τη φράση «κληρονομιά του πογκρόμ». «Πρόκειται για μια σειρά καταστάσεων που αποτελούν αυτή την κληρονομιά», απαντά. «Αν προσπαθούσαμε να συνοψίσουμε, θα έλεγα ότι ουσιαστικά, μετά τα Σεπτεμβριανά η κυριαρχία του στρατού στην πολιτική ζωή της Τουρκίας ήρθε πια στην επιφάνεια για τα καλά. Για την ακρίβεια, τον Μάιο του 1960, ένα στρατιωτικό κίνημα ανατρέπει την κυβέρνηση Μεντερές, η οποία και θεωρήθηκε υπεύθυνη για το πογκρόμ του 1955, και το «πλήρωσε» με τρεις απαγχονισμούς: του ίδιου του Μεντερές και δύο υπουργών του. Μέχρι τότε, ο στρατός διοικούσε τη χώρα πιο υπόγεια, από τότε όμως βγήκε στην επιφάνεια και αυτό ισχύει έως σήμερα. Τότε δημιουργήθηκε και το Εθνικό Συμβούλιο Ασφάλειας, το οποίο ήταν, και είναι, θεσμικά και ουσιαστικά, το κυβερνητικό όργανο που παίρνει όλες τις αποφάσεις στην Τουρκία. Κι είναι η φωνή των στρατιωτικών».

Μεντερές και Ισλάμ

Ο Σπ. Βρυώνης προσθέτει ότι με την έλευση του Μεντερές στην εξουσία, το 1950, οι πιστοί Τούρκοι μουσουλμάνοι «πήραν μιαν ανάσα». Ο Αντνάν Μεντερές ίδρυσε το Δημοκρατικό Κόμμα το 1946, γεγονός κομβικό στην τουρκική πολιτική ιστορία. «Βλέπετε, έως τότε στην Τουρκία το σύστημα ήταν μονοκομματικό, μόνο ένα κόμμα υπήρχε. Οι Αμερικανοί άσκησαν πιέσεις ώστε να αποκτήσει η Τουρκία και ένα αντιπολιτευτικό κόμμα». Το 1950 ο Μεντερές βρέθηκε από την αντιπολίτευση στην κυβέρνηση.

Σύμφωνα με τον Σπ. Βρυώνη, «τα κατάφερε διότι απευθύνθηκε κυρίως στην ύπαιθρο, στους αγρότες, που βρίσκονται πιο κοντά στο Ισλάμ, σε αντίθεση με τους αστούς, εξευρωπαϊσμένους Τούρκους. Εχτισε πολλά τζαμιά και ενδυνάμωσε τη σχέση του κράτους με τους ηγέτες των θρησκευτικών ντερβισικών ταγμάτων. Το Ισλάμ των ντερβίσηδων ήταν η παραδοσιακή Τουρκία και ισοδυναμούσε με την πλειοψηφία του τουρκικού πληθυσμού. Αυτές οι ομάδες ήταν οι πρώτες που υπέφεραν από το διωγμό των στρατοκρατών και των γραφειοκρατών των κεμαλιστών. Τους αφαίρεσαν τις περιουσίες, υπέστησαν μεγάλο διωγμό. Σκεφτείτε ότι επί σειρά δεκαετιών ο στρατός δημοσιεύει μια λίστα με τους εχθρούς της Τουρκίας. Συνήθως στην πρώτη θέση είναι το τοπικό Ισλάμ και στη δεύτερη η Ελλάδα ή το αντίστροφο».

Απελάσεις, παραβιάσεις

Σύμφωνα με τον κ. Βρυώνη, η πιο εμφανής κληρονομιά των Σεπτεμβριανών είναι οι απελάσεις του 1964 και ακολούθως οι παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου. «Η απαρχή των παραβιάσεων έγινε την 2η Ιανουαρίου 1964, πριν από τις απελάσεις. Σήμερα φυσικά ξέρουμε τι γίνεται με τον λεγόμενο «ακήρυκτο πόλεμο στο Αιγαίο», το είδαμε και πέρσι με την τραγική ιστορία του σμηναγού Ηλιάκη. Οσον αφορά τις απελάσεις, βασίστηκαν σε μυστικό νόμο μέσω του οποίου οι Τούρκοι προχώρησαν σε δημεύσεις περιουσιών των Ελλήνων. Ετσι τους έδιωξαν. Χαρακτηρίζω το νόμο «μυστικό» διότι σκόπιμα δεν δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, για να μην υπάρχει το προβλεπόμενο όριο των 90 ημερών μέσα στο οποίο μπορεί να αμφισβητηθεί η νομιμότητα ενός νόμου, με βάση το Σύνταγμα που προστατεύει την ιδιωτική περιουσία. Σε τοπική εφημερίδα των Δαρδανελίων, όμως, κάθε τόσο η αστυνομία δημοσίευε ονόματα Ελλήνων οι περιουσίες των οποίων δημεύονταν με πρόσχημα δημόσια έργα, π.χ., κατασκευή δρόμων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, σταδιακά, άρχισαν να αυξάνονται οι παραβιάσεις, επιπλέον τέθηκε το ζήτημα της βορείου Κύπρου και βέβαια η συστηματική εξαφάνιση του ελληνικού στοιχείου από την Ιμβρο και την Τένεδο. Η Τουρκία πέτυχε διπλά: την εφαρμογή των διατάξεων της συμφωνίας της Λωζάννης όσον αφορά την ελληνική μουσουλμανική μειονότητα και παράλληλα την καταστροφή της ελληνικής κοινότητας στην Τουρκία».

Τρομοκρατία

Ο Σπ. Βρυώνης επιμένει ότι μια ακόμα κληρονομιά του πογκρόμ είναι η αύξηση της γηγενούς τουρκικής τρομοκρατίας. «Από τότε ξεκίνησε αυτή η ιστορία, καθώς το ίδιο το κράτος εκκόλαψε παρακρατικές τρομοκρατικές οργανώσεις. Σήμερα όμως υπάρχουν και αντικρατικές τρομοκρατικές οργανώσεις. Συνολικά, φτάνουν περί τις 67. Αυτό που πιστεύεται τώρα στην Τουρκία είναι ότι ο πόλεμος κατά της εγχώριας τρομοκρατίας είναι χαμένος». Κατά τον κ. Βρυώνη, η γενικότερη σημερινή κρίση στην Τουρκία σχετίζεται με όλα αυτά τα ζητήματα και βρίσκεται σε άμεση συνέπεια με την πολιτική που ακολουθείται δεκαετίες τώρα. «Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βία και τα κινήματα του στρατού, με όλα τα ζοφερά παρεπόμενά τους, έχουν την αρχή τους στον Κεμάλ αλλά θεσμοθετήθηκαν μετά το 1955».

Οι αποζημιώσεις

Παρά τον απαγχονισμό τριών ανθρώπων το 1960, η επίσημη Τουρκία συμπεριφέρεται σαν να μη συνέβη το πογκρόμ, στο ίδιο πνεύμα που θέλει τις γενοκτονίες των Αρμενίων, των Ποντίων και των Ασσυρίων να θεωρούνται «πράξεις αυτοάμυνας». Η άρνηση παραδοχής των εγκλημάτων σχετίζεται φυσικά και με το ακανθώδες ζήτημα των αποζημιώσεων.

«Στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου στην Αμερική», μας λέει ο Σπ. Βρυώνης, «έχω συμπεριλάβει την γνωμοδότηση του δρος Αλφρεντ Ντεζάγιας, προέδρου επιτροπής του ΟΗΕ στις Βρυξέλλες για την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Με βάση το δικό μου βιβλίο για το πογκρόμ του 1955, ο Ντεζάγιας και η επιτροπή του ΟΗΕ, με αφορμή τις δίκες για τα εγκλήματα στην πρώην Γιουγκοσλαβία, δημιούργησε νομικό προηγούμενο ώστε να μην υπάρχει παραγραφή τέτοιων εγκλημάτων λόγω της χρονικής απόστασης. Σημειωτέον, από το 1950 η Τουρκία δεσμεύεται με την υπογραφή της στο θέμα αυτό καθώς συνυπέγραψε τη συνθήκη του ΟΗΕ περί «Πρόληψης και Τιμωρίας του Εγκλήματος της Γενοκτονίας», που είχε υιοθετηθεί το 1948 και τέθηκε σε ισχύ από το 1951. Για τον Ντεζάγιας το πογκρόμ αποτελεί τμήμα μιας συνεπούς πρακτικής του τουρκικού κράτους απέναντι στις διάφορες μειονότητες, από τα κεμαλικά τάγματα εργασίας, τις δεκαετίες του '30 και του '40, τις δημεύσεις περιουσιών κ.τ.λ. Στο περιοδικό Genocide and Protection, που εδρεύει στο Τορόντο, ο Ντεζάγιας θα δημοσιεύσει τη γνωμοδότησή του, την οποία βασίζει σε πορίσματα δικά μου συνδέοντας την τουρκική πολιτική πριν και μετά τα Σεπτεμβριανά».

«Πλήρωσαν τα θύματα»

Κατά τον Σπ. Βρυώνη, οι πρώτες εκτιμήσεις τουρκικών και ξένων τραπεζών μιλούσαν για ζημιές της τάξης του 1 ή 2 δισ. τουρκικών λιρών, αλλά τον Φεβρουάριο του 1956 η τουρκική κυβέρνηση μείωσε το ποσό στα 60 εκατομμύρια τουρκικές λίρες. Από τα 60 εκατομμύρια, η κυβέρνηση Μεντερές έδωσε 10 για τις αποζημιώσεις θρησκευτικών ιδρυμάτων, εκκλησιών κ.τ.λ., όχι μόνο ελληνικών αλλά και αρμενικών. «Στο μεταξύ», προσθέτει ο Σ. Βρυώνης, «πριν από το 1956, ο τότε πατριάρχης είχε περικόψει τις απαιτήσεις για αποζημιώσεις στα 45 εκατομμύρια. Οταν το 1960 ήρθε στην εξουσία ο Γκιουρσέλ, από τα 10 εκατομμύρια αφαίρεσε χωρίς καμία νόμιμη διαδικασία άλλα 3 εκατομμύρια. Αλλά είχαν ήδη περάσει πέντε χρόνια από το πογκρόμ και το θέμα των αποζημιώσεων εκκρεμούσε ακόμα. Εως το 1966 ξέρω ότι είχαν δοθεί 4,5 εκατ. λίρες για ζημιές που αφορούσαν σε κοσμικά κτίρια και ιδιοκτησίες. Είχε πέσει όμως η τουρκική λίρα και ουσιαστικά, όσο περνούσε ο καιρός, η τουρκική κυβέρνηση κέρδιζε συνεχώς. Οι ζημιές τελικά δεν έπεσαν στα κεφάλια των θυτών αλλά των θυμάτων».

Οι Τούρκοι πολίτες

Επιστρέφοντας στο ζήτημα της κληρονομιάς του πογκρόμ, ο Σπ. Βρυώνης συγκαταλέγει σε αυτήν την καταπίεση και τις διώξεις που υφίστανται σήμερα Τούρκοι πολίτες. «Αυτοί είναι οι πρώτοι που υποφέρουν. Πέρυσι μέτρησα 61 δίκες εις βάρος Τούρκων πολιτών για παραβίαση του νόμου περί ύβρεως του τουρκισμού». Η κληρονομιά του πογκρόμ όμως δεν αφορά μόνο τα εσωτερικά ζητήματα της Τουρκίας αλλά και τα δικά μας. «Το ελληνικό κράτος συνεχώς υποχωρεί μετά το 1955: απελάσεις, παραβιάσεις εναέριου και θαλάσσιου χώρου, Κύπρος κ.ο.κ. Η ιστορία της ελληνικής πολιτικής απέναντι στην Τουρκία είναι η ιστορία μιας σειράς υποχωρήσεων», λέει ο Σπ. Βρυώνης. Και προσθέτει: «Η υπόθεση Οτσαλάν δεν ήταν εθνική ντροπή; Προσωπικά αισθάνθηκα μεγάλη ντροπή. Βέβαια, αυτό δεν είναι σημαντική τεκμηρίωση αλλά μια προσωπική εμπειρία, ωστόσο εγώ αυτό ένιωσα. Επίσης, στα Ιμια δεν είδαμε μια ακόμα τακτική υποχώρησης»;

«Η Ελλάδα να απαιτεί»

Η φιλολογία περί πολιτικής υποχώρησης εκ μέρους του ελληνικού κράτους, ανεξαρτήτως κυβερνήσεων, είναι μια συζήτηση που επιστρέφει κάθε τόσο, ένα όμως είναι το καίριο ερώτημα: με αφορμή τα Ιμια, τι θα μπορούσε να είχε κάνει η τότε ελληνική κυβέρνηση; Να ξεκινήσει πόλεμο; «Δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο, και εκ των υστέρων είναι εύκολο να λέει κανείς ό,τι θέλει. Σε μια στιγμή κρίσης όμως φάνηκε η έλλειψη συνεννόησης και αποφασιστικότητας. Κάποτε θα πρέπει η Ελλάδα να απαιτεί και όχι να επαιτεί. Κάποτε το πάθημα θα πρέπει να γίνει μάθημα».

Για το Βυζάντιο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα Βαλκάνια...

Ο Σπύρος Βρυώνης, κορυφαίος βυζαντινολόγος της γενιάς του, με πολυσχιδές ερευνητικό και συγγραφικό έργο που αφορά το Βυζάντιο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα Βαλκάνια, τον αραβικό κόσμο και το πογκρόμ της Κωνσταντινούπολης, γεννήθηκε το 1928 στο Μέμφις του Τενεσί των ΗΠΑ από γονείς Κεφαλονίτες. Μετά το τέλος των μεταπτυχιακών σπουδών του, στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ξεκίνησε την πανεπιστημιακή σταδιοδρομία του διδάσκοντας στο ίδιο πανεπιστήμιο.

Εχει διατελέσει καθηγητής του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (όπου και χρημάτισε διευθυντής του G.E. von Grunebaum Centre for Near Eastern Studies), καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και καθηγητής Ελληνικού Πολιτισμού και διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, στο οποίο και είναι ομότιμος καθηγητής ελληνικού πολιτισμού.

Μέλος πολλών επιστημονικών φορέων και τιμημένος με σημαντικές επιστημονικές διακρίσεις, ο Σπύρος Βρυώνης έχει εκλεγεί τακτικό μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών, της Αμερικανικής Μεσαιωνικής Ακαδημίας και της Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας.

Το πλούσιο επιστημονικό και συγγραφικό έργο του περιλαμβάνει: «Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία του εξισλαμισμού (11ος - 15ος αι.)», που έχει βραβευθεί από την Ακαδημία Αθηνών και την Αμερικανική Μεσαιωνική Ακαδημία, και μεταφράστηκε από το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τράπεζας (1996), «Βυζάντιο και Ευρώπη, Μελέτες για το Βυζάντιο, τους Σελτζούκους και τους Οθωμανούς», «Βυζάντιο: η εσωτερική του ιστορία και οι σχέσεις του με τον Ισλαμικό κόσμο», και «Μελέτες των Βυζαντινών θεσμών και της Βυζαντινής κοινωνίας», κ.ά.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ