ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ : Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΡΟΥ ΚΑΙ Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΙΣ 9-10 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912

Οι χώρες που αποσπάσθηκαν διαδοχικά από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι οποίες αποτέλεσαν τα ελεύθερα Χριστιανικά Κράτη της Βαλκανικής, αμέσως μετά την ανεξαρτησία τους, επιδόθηκαν με φανατισμό τόσο στην κρατική τους οργάνωση, όσο και στη δημιουργία εθνικής συνειδήσεως, όχι μόνο μέσα στα όρια των εδαφών που τους δόθηκαν αλλά και πολύ πέρα από αυτά, μέχρι εκεί που εκτείνονταν οι ιστορικές παραδόσεις, διεκδικήσεις και βλέψεις τους. Έτσι, η Μακεδονία και η Θράκη, αποτέλεσαν το πεδίο έντονης δράσεως προπαγάνδας των νεοσύστατων κρατών.  Παρότι, όμως, τα κράτη αυτά είχαν πολλές και μεγάλες διαφορές μεταξύ τους, ο κοινός Τουρκικός κίνδυνος για μια σύγκρουση στη Βαλκανική, η οποία είχε αρχίσει να διαφαίνεται ως πιθανή, τα εξανάγκασε να ενώσουν τις προσπάθειές τους για κοινή δράση.

Για το σκοπό αυτό, στις 22 Φεβρουαρίου 1912, υπογράφηκε η συνθήκη συμμαχίας Σερβίας – Βουλγαρίας.  Στις 16 Μαΐου 1912, επακολούθησε στη Σόφια η αμυντική συμμαχία Ελλάδας – Βουλγαρίας.  Αργότερα, στις 22 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, υπογράφηκε μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας και στρατιωτική σύμβαση, σύμφωνα με την οποία, σε περίπτωση Βουλγαροτουρκικού πολέμου η Ελλάδα να επιτεθεί κατά της Τουρκίας με 120.000 στρατό και ολόκληρο το στόλο, η δε Βουλγαρία θα τηρούσε την ίδια στάση σε περίπτωση Ελληνοτουρκικού πολέμου με 300.000 στρατό. Με τη Σερβία και το Μαυροβούνιο η Ελλάδα δε συνδέθηκε, με καμιά συνθήκη ή σύμβαση. Το Μαυροβούνιο μάλιστα, είχε εκδηλώσει ανεπιφύλακτα την επιθυμία του να συμμετέχει σε οποιοδήποτε συνδυασμό εναντίον της Τουρκίας.  Όμως, παρά τις προσπάθειες αυτές των Βαλκανικών Κρατών, κοινό Σχέδιο Επιχειρήσεων για το συντονισμό των στρατών τους εναντίον των Τούρκων δεν εκπονήθηκε, εξαιτίας των αντίθετων βλέψεων και επιδιώξεων τους.  Αποτέλεσμα ήταν, οι στρατοί τους να ενεργήσουν ανεξάρτητα, υποβοηθούμενοι μόνο από το ότι προσβάλλουν τον ίδιο εχθρό, οι Βούλγαροι στη Θράκη προς Ανδριανούπολη, οι Σέρβοι προς Σκόπια και Μοναστήρι και οι Έλληνες προς τη Μακεδονία.

Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού 1912, η κατάσταση στη Χερσόνησο του Αίμου είχε επιδεινωθεί και γινόντουσαν σοβαρά, μεθοριακά κυρίως, επεισόδια.  Η Τουρκία, στη συνέχεια  διέταξε την ενίσχυση  των παραμεθόριων φρουρών της και συγχρόνως άρχισε να κινητοποιεί δυνάμεις στη Θράκη.  Αυτό έγινε γνωστό στη Βουλγαρία, η οποία μαζί με τη Σερβία, κήρυξαν επιστράτευση  στις 15 Σεπτεμβρίου.  Η Ελλάδα, ακολούθησε και άρχισε την επιστράτευση  τη νύκτα 17/18 Σεπτεμβρίου. Το Μαυροβούνιο, μετά από υποκίνηση, κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας στις 20 Σεπτεμβρίου 1912.  Τέλος, στις 5 Οκτωβρίου 1912, η Σερβία η Βουλγαρία και η Ελλάδα έμπαιναν και αυτές στον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας.

Ο Ελληνικός Στρατός, μετά το κίνημα του 1909, αφού οργανώθηκε κατάλληλα, εξοπλίσθηκε με απόλυτα σύγχρονο οπλισμό (τυφέκιο Μάνλιχερ, πυροβόλα Σβάρτς – Λύζε, Πυροβόλο Σνάιντερ και ορειβατικό Σνάιντερ – Δαγκλή), εκπαιδεύθηκε άρτια και αποτέλεσε πολύ αξιόλογη δύναμη κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου.  Ο στρατός οργανώθηκε στη Στρατιά Θεσσαλίας, υπό τη Διοίκηση του Αρχιστράτηγου Διαδόχου Κωνσταντίνου (με επιτελάρχη τον Υποστράτηγο  Δαγκλή Παναγιώτη) και περιλάμβανε 7 Μεραρχίες, μία Ταξιαρχία  Ιππικού, 2 Αποσπάσματα Ευζώνων και το σύνολο του πεδινού πυροβολικού και στο τμήμα Στρατιάς Ηπείρου, υπό τη Διοίκηση του Αντιστράτηγου Σαπουντζάκη Κωνσταντίνου, που δεν περιλάμβανε καμία  Μεγάλη Μονάδα, παρά μόνο μονάδες κλιμακίου Ταξιαρχίας και κάτω, συνολικής δυνάμεως περίπου μιας Μεραρχίας.

Η Στρατιά Θεσσαλίας, αφού πέρασε στις 5 Οκτωβρίου την Ελληνοτουρκική μεθόριο, απώθησε αρχικά τα τουρκικά φυλάκια των συνόρων και στη συνέχεια, στις 6 Οκτωβρίου, τα εγκαταστημένα στην Ελασσόνα και Δεσκάτη τμήματα του εχθρού.  Από τις 7 Οκτωβρίου η Στρατιά άρχισε να προελαύνει προς Βορρά για να συναντήσει τις κύριες τουρκικές δυνάμεις, που αποτελούνταν από δύο και περισσότερες Μεραρχίες, υπό το Στρατηγό Χασάν Ταξίν Πασά και ήταν εγκαταστημένες αμυντικά στην οχυρή τοποθεσία Σαρανταπόρου (Γλύκοβο) και Λαζαράδων – Βογκόπετρας.

Περιγραφή  του  Πεδίου   της  Μάχης (Σχεδ. 23)

Η τοποθεσία Σαρανταπόρου, που είχε επιλέξει και οργανώσει η Τουρκική Διοίκηση, ήταν  φύσει ισχυρή και προσφερόταν για ισχυρή άμυνα, με εξαίρετα προ αυτής ευρέα πεδία βολής.

Το ύψωμα Σκοπιά (4-5 χιλιόμετρα βορειοανατολικά του χωριού Σαραντάπορο), αμέσως δυτικά από το οποίο περνάει ο Σαραντάπορος  ποταμός και η αμαξιτή οδός Ελασσόνα – Σέρβια , δεσπόζει σε ολόκληρο το προς νότια και νοτιοανατολικά, έδαφος μέχρι την απόσταση των 10 χιλιομέτρων περίπου. Οι προσβάσεις  βάλλονται δραστικά από τα κατεχόμενα νότια και νοτιοδυτικά της Σκοπιάς αντερείσματα. Πάρα πολύ ισχυρό επίσης έρεισμα, αποτελούν τα υψώματα νοτιοδυτικά της Σκοπιάς, καθώς και αυτά βόρεια του χωριού Σαραντάπορο (Γλύκοβο). Η ισχύς της τοποθεσίας  αυτής επαυξάνεται σημαντικά και από το ότι τα πλευρά της στηρίζονται ανατολικά στα απότομα νότια αντερείσματα του Τιτάρου όρους και δυτικά στο δεσπόζον ύψωμα Αμάρβες, στα Καμβούνια όρη.  Και στα δύο πλευρά επιτρέπεται η κίνηση μόνο σε πολύ δύσβατες ατραπούς και ορεινές οδεύσεις.

Η τοποθεσία  Λαζαράδες  – Βογκόπετρα, φράσσει τις οδεύσεις από Δεσκάτη προς Σέρβια και από Λουτρό και Λειβαδερό προς τον Αλιάκμονα ποταμό. Είναι περιοχή ορεινή και δύσβατη που επιτρέπει την κίνηση μόνο σε ορεινές οδεύσεις.

Δυνάμεις  και Διάταξη Τούρκων

Μετά την περιορισμένη σχετικά αντίσταση που πρόβαλαν οι Τούρκοι στην Ελασσόνα και τη Δεσκάτη, συμπτύχθηκαν από τις οδούς Ελασσόνας – Σαρανταπόρου και Δεσκάτης – Λαζαράδων  προς Βορρά, στην αμυντική τοποθεσία Σαρανταπόρου και στην τοποθεσία Λαζαράδων – Βογκόπετρας, όπου ήταν εγκαταστημένες οι κύριες δυνάμεις τους.

Η διάταξη του τουρκικού στρατού, σύμφωνα με στοιχεία του Τουρκικού Επιτελείου από το έτος 1929, είχε όπως παρακάτω:

• Η 22η Μεραρχία (Κοζάνης), στον Αριστερό τομέα της τοποθεσίας Σαρανταπόρου, από το ύψ. Σκοπιά μέχρι το χ. Λειβάδι, με 9 τάγματα Πεζικού, 12 πυροβόλα και 2 λόχους πολυβόλων.
• Η Έφεδρη Μεραρχία Ανασελίτσας (Νεάπολης),  στο Δεξιό Τομέα Σαραντάπορου, με 5 τάγματα Πεζικού και 10  πυροβόλα.
• Δύο ίλες Ιππικού προωθημένες, κάλυπταν το δεξιό των Τούρκων προς την κατεύθυνση του χωριού Γιαννωτά.

Όριο των δύο όπως παραπάνω Μεραρχιών ήταν η μεγάλη χαράδρα δυτικά της αμαξιτής οδού προς Σέρβια – Κοζάνη.

• Στρατηγεία: Το Στρατηγείο  του 8ου Εκτάκτου Σώματος Στρατού, στο οποίο υπάγονταν οι αναφερόμενες Μεραρχίες, όπως και αυτό της 22ης Μεραρχίας, στα Χάνια Σκοπιάς και της Μεραρχίας Ανασελίτσας στο  Σαραντάπορο (Γλύκοβο).
• Τέσσερα τάγματα Πεζικού με λόχο Πολυβόλων (προφανώς υπό τη Διοίκηση Συντάγματος) στην τοποθεσία Λαζαράδων – Βογκόπετρας.

Εκτός από τις παραπάνω Μονάδες βρίσκονταν στην περιοχή των Σερβίων: 1 τάγμα Πεζικού στο Χάνι Καστανιάς, 1 τάγμα Πεζικού στους Καλβάδες, 1 τάγμα Πεζικού με ουλαμό πεδινού Πυροβολικού στα Σέρβια.  Μέσα στην Κοζάνη βρίσκονταν το Στρατηγείο της Έφεδρης Μεραρχίας Δράμας, καθώς και 1 τάγμα Πεζικού και γύρω από αυτήν (χωριό Πετρανά και Κρόκος) 3 τάγματα Πεζικού.

Οι παραπάνω δυνάμεις των Τούρκων, μπορούσαν να ενισχυθούν από τις περιοχές Μοναστηρίου και Θεσσαλονίκης.  Επομένως, ο τουρκικός στρατός που επρόκειτο να αντιπαραταχθεί στη Στρατιά  Θεσσαλίας, μπορούσε να ανέλθει, σύμφωνα με τις πληροφορίες που υπήρχαν μέχρι την παραμονή της μάχης, σε 31 τάγματα Πεζικού, 10 ίλες Ιππικού και 35 πυροβολαρχίες.

Δυνάμεις  και Διάταξη Ελλήνων

Οι Μονάδες της Στρατιάς Θεσσαλίας, αφού προωθήθηκαν στις 8 Οκτωβρίου, έφθασαν μέχρι τις εσπερινές ώρες της ίδιας μέρας στις περιοχές συγκεντρώσεως μάχης, όπως παρακάτω:

• Η 1η Μεραρχία, υπό τον Υποστράτηγο Μανουσογιαν-νάκη Εμμανουήλ, χωρίς το πεδινό πυροβολικό της, στο χωριό Κοκκινόγη.
• Η 2η Μεραρχία, υπό τον Υποστράτηγο Καλλάρη Κωνσταντίνο, με το πεδινό πυροβολικό της 3ης Μεραρχίας, στην περιοχή του υψώματος 385, ανατολικά του χωριού Λυκούδι.
• Η 3η  Μεραρχία, υπό τον Υποστράτηγο Δαμιανό Κωνσταντίνο, στο χωριό Λυκούδι.
• Η 4η Μεραρχία, υπό τον Υποστράτηγο Μοσχόπουλο Κωνσταντίνο, χωρίς το πεδινό πυροβολικό της, στο χωριό Γιαννωτά.
• Η 5η Μεραρχία, υπό τον Συνταγματάρχη Μηχανικού Ματθαιόπουλο Δημήτριο, επίσης χωρίς το πεδινό πυροβολικό της, στο χωριό Λουτρό.
• Η 6η  Μεραρχία, υπό το Συνταγματάρχη Ιππικού Μηλιώτη Κομνηνό, στο χωριό Πετρωτό.
• Η Ταξιαρχία Ιππικού, υπό το Συνταγματάρχη Σούτσο Δημήτριο, στη Δεσκάτη.
• Το Απόσπασμα Ευζώνων (1ο και 4ο Τάγματα Ευζώνων), υπό το Συνταγματάρχη  Μηχανικού Γεννάδη Στέφανο, στη Δεσκάτη.
• Το Απόσπασμα Ευζώνων (2ο και 6ο Τάγματα Ευζώνων), υπό το Συνταγματάρχη  Μηχανικού Κωνσταντινόπουλο Κωνσταντίνο, στο χωριό Καλύβια.
• Το πεδινό πυροβολικό της  2ης, 4ης και 5ης  Μεραρχιών, συγκεντρώθηκε στην περιοχή διασταυρώσεως των οδών Ελασσόνας – Σερβίων και Ελασσόνας – Αγ. Δημητρίου, υπό το Συνταγματάρχη Πυροβολικού Παρασκευόπουλο Λεωνίδα (Διοικητή Πυροβολικού 2ης Μεραρχίας), για να υποστηρίξει τον αγώνα συγκεντρωτικά, ως Πυροβολικό  Στρατιάς.
• Η 7η  Μεραρχία, υπό το Συνταγματάρχη Πυροβολικού Κλεομένη Κλεομένη, αφού συγκέντρωσε τις Μονάδες της στη Λάρισα, διέθεσε, μετά από διαταγή του Γενικού Στρατηγείου, όλα τα μεταγωγικά της στην Υπηρεσία Μετόπισθεν.
• Το Γενικό Στρατηγείο στην Ελασσόνα.

Η Στρατιά Θεσσαλίας υπό τις διαταγές του Διαδόχου – Αρχιστρατήγου αποτελούνταν συνολικά από 49 τάγματα Πεζικού, 6 τάγματα Ευζώνων, 60 πολυβόλα, 26 πεδινές πυροβολαρχίες, 5 ορειβατικές πυροβολαρχίες, 8 ίλες Ιππικού, 6 ημιλαρχίες, 7 λόχους μηχανικού, 2 λόχους τηλεγραφητών, 2 λόχους γεφυροποιών και στολίσκο από 4 αεροπλάνα αναγνωρίσεως.

Σχέδια  και Αποστολές  Τούρκων

Με την απόφαση που έλαβε η Τουρκική Διοίκηση διέταξε σθεναρή άμυνα, με το σύνολο σχεδόν των διατιθέμενων δυνάμεων στις από τη φύση τους οχυρές τοποθεσίες  Σαρανταπόρου και Λαζαράδων – Βογκόπετρας, με σκοπό την απόφραξη των κατευθύνσεων Ελασσόνα – Σέρβια και Δεσκάτη – Λαζαράδες – Σέρβια και την απαγόρευση της προελάσεως του Ελληνικού Στρατού προς Βορρά.

Σχέδια  και Αποστολές  Ελλήνων

Το σχέδιο ενεργείας του Γενικού Στρατηγείου βασιζόταν γενικά στην κατά μέτωπο επίθεση εναντίον των αμυνόμενων στη Στενωπό Σαρανταπόρου κύριων τουρκικών δυνάμεων, με ταυτόχρονη και από τις δύο πλευρές υπερκερωτική ενέργεια προς τα Σέρβια, για  αποκοπή της συμπτύξεώς τους με κατάληψη της γέφυρας στον Αλιάκμονα ποταμό και καταστροφή του εχθρού.  Η επίθεση αυτή θα συνδυαζόταν με ευρύτερο κυκλωτικό ελιγμό, από την περιοχή Λαζαράδων, διαμέσου του πόρου Ζάμπουρδας προς Κοζάνη. Για την υλοποίηση του σχεδίου αυτού, το Γενικό Στρατηγείο εξέδωσε στις 8 Οκτωβρίου τις παρακάτω σχετικές διαταγές και οδηγίες επιχειρήσεων:

Στις 1400, προς  τα τμήματα Δεσκάτης (Ταξιαρχία Ιππικού και Απόσπασμα Γεννάδη) να ενεργήσουν από το πρωί της 9ης Οκτωβρίου, σύμφωνα με τις οδηγίες που είχαν σταλεί την προηγούμενη μέρα.  Ειδικότερα, να κινηθούν, η Ταξιαρχία Ιππικού από την αμαξιτή οδό βορειοδυτικά των Καμβουνίων προς τα Σέρβια, ενεργώντας κυκλωτικά και το Απόσπασμα Γεννάδη από το χωριό Ελάτη, να κατέβει προς τον πόρο Ζάμπουρδας τον οποίο και να καταλάβει, για να καλύψει το αριστερό της Ταξιαρχίας Ιππικού και να προετοιμάσει τη διάβαση της V Μεραρχίας για  εκμετάλλευση προς Κοζάνη.  Τις επόμενες μέρες, τόσο η Ταξιαρχία όσο και το Απόσπασμα, θα ενεργούσαν, με πρωτοβουλία τους, στο πλαίσιο των προθέσεων του Γενικού Στρατηγείου, οι οποίες ήταν, η εκβίαση της τοποθεσίας Σαρανταπόρου με έγκαιρη κατάληψη των Σερβίων και η καταστροφή των τουρκικών δυνάμεων σε αυτήν.  Πρόσθεσε επίσης, ότι «έγκαιρη εμφάνιση της Ταξιαρχίας Ιππικού στα Σέρβια, θα προκαλέσει ολοκληρωτική καταστροφή του εχθρού».

Την ίδια μέρα, προς την ΙV Μεραρχία, να προελάσει στις 9 Οκτωβρίου δια του Λειβαδερού προς Μεταξά και από εκεί, εάν διεξαγόταν ζωηρός αγώνας στο Σαραντάπορο, να στραφεί προς την κατεύθυνση αυτή και να προσβάλλει το δεξιό των Τούρκων, ενώ αν σε αντίθετη περίπτωση, παρουσιάζονταν ενδείξεις για κάμψη της εχθρικής αντιστάσεως, να κινηθεί προς Σέρβια, με σκοπό την αποκοπή και συντριβή του εχθρού.

Ταυτόχρονα σχεδόν, στάλθηκαν οδηγίες  προς την V Μεραρχία, για να υπερβεί τα Καμβούνια στις 9 Οκτωβρίου και από τους Λαζαράδες να κατευθυνθεί προς τον πόρο του Αλιάκμονα στη Ζάμπουρδα, για να καταδιώξει τον εχθρό και να κυκλώσει τα τουρκικά τμήματα σε περίπτωση που θα διέφευγαν από τα Σέρβια.  Η κύρια όμως ενέργεια της Μεραρχίας περιοριζόταν μέχρι τον πόρο Ζάμπουρδας, μετά από επιφύλαξη του Γενικού Στρατηγείου να εκδώσει στον κατάλληλο χρόνο νέα διαταγή, αν συνέτρεχαν γι’ αυτό το σκοπό ευνοϊκές  συνθήκες, για την εκτέλεση της ευρύτερης κυκλωτικής ενέργειας.

Τέλος, στις 2045 εκδόθηκε διαταγή επιχειρήσεων, με την οποία καθορίζονταν οι ενέργειες των υπόλοιπων Μεραρχιών εναντίον του Σαρανταπόρου, όπως παρακάτω:

• Η 3η  Μεραρχία να επιτεθεί στις 0730 της 9ης Οκτωβρίου αριστερά (δυτικά) της ΙΙ Μεραρχίας και σε επαφή με αυτή, με το δεξιό της πλευρό προς το Σαραντάπορο.
• Η 2η Μεραρχία να επιτεθεί την ίδια ώρα από τις πλευρές  της αμαξιτής οδού Ελασσόνας – Σερβίων και να καταλάβει με το αριστερό της το Σαραντάπορο και με το δεξιό της το αριστερό  (δυτικό) τμήμα του υψώματος Σκοπιά.
•  Η 1η Μεραρχία να επιτεθεί στις 0900 της 9ης Οκτωβρίου στην κατεύθυνση Κοκκινόγη – Σκοπιά και να καταλάβει το δεξιό (ανατολικό) του υψώματος Σκοπιά.  Το υπό τις διαταγές της Απόσπασμα Κωνσταντινόπουλου, να κινηθεί από τις 0630 της ίδιας μέρας  από τα Καλύβια προς Λειβάδι και από εκεί να επιτεθεί προς Νεοχώρι εναντίον του αριστερού και των νώτων των Τούρκων.  Με τμήμα Ιππικού η Μεραρχία να καλυφθεί από την κατεύθυνση Αγίου Δημητρίου (Στενά Πέτρας).
• Η 6η Μεραρχία να παραμείνει στην αρχή μέσα στο χωριό Πετρωτό κάτω από τις άμεσες διαταγές του Γενικού Στρατηγείου.
• Η 7η  Μεραρχία, επειδή παρουσίαζε ακόμη ελλείψεις διατάχθηκε στις 0700 της 9ης Οκτωβρίου να κινηθεί από τη Λάρισα προς την Ελασσόνα μόνο με το Πεζικό της.

Διεξαγωγή της Μάχης

Στη διάρκεια της 9ης Οκτωβρίου, όταν και έγινε η κύρια μάχη του Σαρανταπόρου, οι Μονάδες, από τα αριστερά προς τα δεξιά, ενήργησαν όπως παρακάτω:

• Άκρο Αριστερό
  • Απόσπασμα Γεννάδη: Αναχώρησε στις 0700 από την περιοχή Δεσκάτης, και αφού πέρασε το όρος Βουνάσα, έφθασε στις 1000 στο χωριό Ελάτη και από εκεί κατευθύνθηκε στον πόρο Ζάμπουρδας του Αλιάκμονα.  Πραγματοποίησε στη συνέχεια αναγνώριση για ζεύξη του ποταμού και προέκρινε, αντί του πόρου Ζάμπουρδα, αυτόν του Λογγά, που απέχει 1.500 περίπου μέτρα από τον προηγούμενο, προς τον κατάρρουν του ποταμού.  Το χρονικό διάστημα που το Απόσπασμα ασχολούνταν με την περισυλλογή υλικών για ζεύξη του ποταμού, ακούσθηκαν πυρά πυροβολικού από την περιοχή Λαζαράδων.  Μετά από αυτό, αφού άφησε δύο λόχους για φύλαξη του πόρου, κινήθηκε με την υπόλοιπη δύναμη του στην αμαξιτή οδό προς Λαζαράδες.  Από τις 1600, το Απόσπασμα άρχισε να επιτίθεται εναντίον των Λαζαράδων και σημείωσε μερικές επιτυχίες με ταυτόχρονη σύνδεση του και με την από τα δεξιά  V Μεραρχία.  Επειδή όμως ήρθε το σκοτάδι, το Απόσπασμα, δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει την κατάληψη των Λαζαράδων.
  • Ταξιαρχία  Ιππικού:Η Ταξιαρχία κινήθηκε στις 0700 από την αμαξιτή οδό Δεσκάτης – Παλιουριάς – Λαζαράδων – προς Λαζαράδες.  Γύρω στις 1200, όταν έφθασε νότια του πόρου Ζάμπουρδα, πληροφορήθηκε για την τουρκική αντίσταση στους Λαζαράδες και τη μάχη που γινόταν.  Μετά από αυτό, διέκοψε την κίνηση της και παρέμεινε αδρανής όλη την ημέρα  μέχρι το τέλος της μάχης.  Τις βραδινές ώρες κινήθηκε μέχρι το χωριό Ελάτη, όπου και διανυκτέρευσε.
  • 5η  Μεραρχία:Κινήθηκε στις 0700 από το χ. Λουτρό προς Λαζαράδες  από την ημιονική οδό που ένωνε τα δύο χωριά.  Γύρω στις 1100 οι εμπροσθοφυλακές της Μεραρχίας ήρθαν σε επαφή με τον εχθρό.  Μετά την ολοκλήρωση των αναγνωρίσεων, η Μεραρχία άρχισε να επιτίθεται, με δύο Συντάγματα σε πρώτο κλιμάκιο, εναντίον της τοποθεσίας  Λαζαράδες – Βογκόπετρα.  Το 23ο Σύνταγμα που ενεργούσε προς τη Βογκόπετρα, εκτόπισε τους Τούρκους από τις προχωρημένες θέσεις νοτιοδυτικά του χωριού αυτού και κινήθηκε γρήγορα προς τις κύριες αμυντικές θέσεις του εχθρού, που βρίσκονταν πριν από το χωριό, ενεργώντας με τάγμα από το δεξιό πλευρό.  Το 16ο Σύνταγμα με κατεύθυνση τους Λαζαράδες κινήθηκε κάπως αργότερα, λόγω του ανώμαλου και δύσβατου εδάφους και έφθασε μπροστά από τις νοτιοανατολικά και ανατολικά του χωριού οργανωμένες αμυντικές θέσεις του εχθρού. Η Μεραρχία πέρασε τη νύκτα στις αναφερόμενες θέσεις, σε στενή επαφή με τον εχθρό.
• Αριστερό
  • Η 4η Μεραρχία παρά τις οδηγίες που είχε λάβει, καθόρισε με διαταγή της, μοναδικό σκοπό την ταχεία κίνηση μέσω Λειβαδερού και Μεταξά, με σύντονη πορεία και προώθηση των Μονάδων της προς Σέρβια στα νώτα της εχθρικής διατάξεως. Στη διαταγή της προέβλεψε ισχυρή συγκρότηση της εμπροσθοφυλακής, για την ταχεία άρση των τυχόν εχθρικών αντιστάσεων που θα συναντούσε και την αποφυγή καθυστερήσεων στην προέλαση. Η Μεραρχία άρχισε να κινείται από τις 0600 γρήγορα, και αφού απώθησε ελαφρές τουρκικές αντιστάσεις στο Λειβαδερό, Κεφαλολείβαδο και Μεταξά, έφθασε γύρω στις 1400 αμέσως πριν από το χωριό Τριγωνικό. Την ίδια ώρα η εμπροσθοφυλακή της Μεραρχίας παρατήρησε σε κάποια θέση νότια του Αγίου Χριστόφορου εχθρική φάλαγγα, που κινούνταν, από τα Σέρβια προς Λαζαράδες. Μπροστά στην παραπάνω κατάσταση, η Μεραρχία επιτέθηκε με δύναμη  2 περίπου ταγμάτων κατά της φάλαγγας, την οποία και διέλυσε. Με άλλο τάγμα, και στο ύψος του χωριού Μεταξά, κάλυψε το δεξιό της από την κατεύθυνση του Σαραντάπορου.  Στη συνέχεια, με την κύρια δύναμή της κινήθηκε προς τα χωριά  Πολύρραχο και Προσήλιο, τα οποία και κατέλαβε γύρω στις 1730, ενώ οι Τούρκοι υποχωρούσαν άτακτα προς τα Στενά της Πόρτας.  Κατά τη διάρκεια της νύκτας, ολόκληρη σχεδόν η δύναμη της Μεραρχίας συγκεντρώθηκε στα δύο χωριά και προχωρημένα τμήματά της εγκαταστάθηκαν πάνω στα υψώματα αμέσως νοτιοδυτικά της Στενωπού.
• Κέντρο: Τις πρωινές ώρες άρχισε η προέλαση των Μεραρχιών του κέντρου προς τους αντικειμενικούς τους σκοπούς, δηλαδή από αριστερά προς τα δεξιά ΙΙΙ, ΙΙ, Ι.  Κάθε Μεραρχία ενεργούσε με δύο Συντάγματα στο πρώτο κλιμάκιο.  Επειδή στην αρχή η απόσταση από τις  εχθρικές θέσεις ήταν μεγάλη (8 – 10 χιλιόμετρα περίπου), τα τμήματα  είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο τις δυσχέρειες του εδάφους.  Από τις 1000 όμως τα τμήματα εισήλθαν στη ζώνη πυρός του εχθρικού πυροβολικού και, παρά τη δραστικότητα του και τις απώλειες, συνέχιζαν την κίνηση τους κάτω από ανεπαρκή μάλιστα υποστήριξη του φίλιου πυροβολικού, στο οποίο εδαφικές δυσκολίες δεν επέτρεψαν να ταχθεί έγκαιρα.  Η εξέλιξη του αγώνα στον κάθε τομέα, κάθε Μεραρχίας είχε όπως παρακάτω:
  • 3η Μεραρχία (Αριστερά): Αρχικά η Μεραρχία κινήθηκε σε δύο συγκλίνουσες κατευθύνσεις, δηλαδή Φαρμάκι – Τσαπουρνιά – Σαραντάπορο (Α) και Μηλιά – Σαραντάπορο (Β).  Το 10ο Σύνταγμα που ενεργούσε στην (Α) κατεύθυνση κατέλαβε το χωριό Φαρμάκι και γύρω στις 1130 ήρθε σε στενή επαφή με τον εχθρό που κατείχε τα υψώματα γύρω από το χωριό Τσαπουρνιά.  Η προέλαση του 12ου Συντάγματος, που ενεργούσε στη (Β) κατεύθυνση, βράδυνε λόγω του δύσβατου  εδάφους και της δραστικότητας των εχθρικών πυρών.  Επειδή το 10ο Σύνταγμα είχε εμπλακεί στον αγώνα κατά των υψωμάτων Τσαπουρνιάς και υποχρεώθηκε έτσι να αποκλίνει από την κατεύθυνση προς το Σαραντάπορο, οπότε δημιουργήθηκε μεγάλο κενό μεταξύ αυτού και του 12ου Συντάγματος που ενεργούσε δεξιά, η Μεραρχία διέταξε το 6ο εφεδρικό Σύνταγμα να επιτεθεί διαμέσου των δύο προηγουμένων, κατευθυνόμενο προς την εκκλησία του Σαραντάπορου.  Γύρω στις 1430 το 10ο Σύνταγμα μετά από αγώνα στον οποίο συμμετείχαν και τα τρία τάγματά του, ολοκλήρωσε την κατάληψη των υψωμάτων Τσαπουρνιάς και στράφηκε στο Σαραντάπορο, αλλά το δύσβατο έδαφος το δυσκόλευε να προχωρήσει γρήγορα.  Στη συνέχεια, επειδή νύκτωσε, υποχρεώθηκε να εγκατασταθεί και να διανυκτερεύσει γύρω στα 2 χιλιόμετρα, βόρεια της Τσαπουρνιάς, χωρίς να συνδεθεί με τη Μεραρχία, αλλά ούτε και με το 6ο Σύνταγμα που ενεργούσε δεξιά.  Τα δύο άλλα Συντάγματα της Μεραρχίας (6ο, 12ο), μετά από αγώνα, κατόρθωσαν να φθάσουν σε απόσταση 600 – 1.000  μέτρων, περίπου από τις κύριες αμυντικές θέσεις των Τούρκων, όπου διανυκτέρευσαν.
  • 2η Μεραρχία (Κέντρο):Η Μεραρχία κινήθηκε σε δύο κατευθύνσεις από τις δύο πλευρές της αμαξιτής οδού, αριστερά (δυτικά) με το 7ο Σύνταγμα και δεξιά (ανατολικά) με το 1ο Σύνταγμα.  Η κίνηση της Μεραρχίας, παρά το ότι αρχικά επιβραδύνθηκε για να καταφθάσει και το πεδινό πυροβολικό, συντελέσθηκε κανονικά μέχρι τις 1030, οπότε τα τμήματα άρχισαν να βάλλονται από πυρά του πεζικού των Τούρκων, που κατείχε θέσεις πάνω στο αντέρεισμα νότια του υψώματος 514. Γύρω στις 1300 τα προχωρημένα τμήματα της Μεραρχίας κατέλαβαν το ύψωμα 514 και οι Τούρκοι απωθήθηκαν προς την κύρια γραμμή αντιστάσεως.  Από αυτήν την ώρα, η Μεραρχία ανέπτυξε μεγαλύτερη  δραστηριότητα, με το να προωθεί συνέχεια τα τμήματα της και ενέπλεξε στον αγώνα μέρος της εφεδρείας της λόγω της ισχυρής εχθρικής αντιστάσεως.  Γύρω στις 1600, τα δύο Συντάγματα που ενεργούσαν μπροστά, κατόρθωσαν να φθάσουν σε απόσταση 700-1.000 μ. περίπου από τις κύριες θέσεις των Τούρκων, χωρίς να μπορέσουν να προχωρήσουν παραπέρα, λόγω ισχυρής αντιστάσεως των Τούρκων.  Τελικά, υποχρεώθηκαν να διανυκτερεύσουν στη γραμμή αυτή.
  • 1η Μεραρχία (Δεξιά): Η Ημιλαρχία της 1ης Μεραρχίας, που προπορευόταν, ανέφερε την παρουσία τουρκικού τμήματος στο Λειβάδι, που ασχολούνταν με την κατασκευή ορυγμάτων σε λόφο της  Μονής Προφήτη  Ηλία.  Επίσης, ότι μέχρι την είσοδο της στενωπού Πέτρας δε συνάντησε εχθρό.  Στις 0940 ότι έφθασε σε απόσταση χιλιομέτρου από τον Άγιο Δημήτριο χωρίς να συναντήσει εχθρό. Η κίνηση της Μεραρχίας, που έγινε με δύο Συντάγματα στο πρώτο κλιμάκιο, 5ο (Αριστερά) και  (4ο Δεξιά), αρχικά και μέχρι τις 1100 περίπου χωρίς δυσκολία, λόγω της μεγάλης αποστάσεως των τουρκικών θέσεων. Τα προπορευόμενα τμήματα της Μεραρχίας βλήθηκαν στην αρχή από πυρά πεζικού από το ύψωμα Τσούμα (810), που βρισκόταν βορειοανατολικά της θέσεως Καλύβια Κούλα. Επειδή η ενέργεια τους ήταν άμεση, ανέτρεψαν το τουρκικό τμήμα και γύρω στις 1230 κατέλαβαν το ύψωμα.  Στη συνέχεια η κίνηση της Μεραρχίας άρχισε να επιβραδύνεται, εξαιτίας της δραστικότητας των τουρκικών πυρών, που εκτοξεύονταν από την κύρια γραμμή αντιστάσεως. Γύρω στις 1600 η Μεραρχία, κατέλαβε τα υψώματα 673 και 667, που απείχαν γύρω στα 500-600 μ. από τα τουρκικά χαρακώματα. Επειδή, όμως, δεν μπόρεσε να κινηθεί πιο πέρα εξαιτίας της τουρκικής αντιδράσεως, σταθεροποιήθηκε και διανυκτέρευσε στα υψώματα που είχαν καταληφθεί.
• Δεξιό:Το Απόσπασμα Κωνσταντινόπουλου, που υπαγόταν στην 1η Μεραρχία, κινήθηκε στις 0630 από τα Καλύβια (Χειμάδι) με επικεφαλής το 6ο Τάγμα Ευζώνων και έφθασε, χωρίς να συναντήσει εχθρό, γύρω στις 1500 στους λόφους πάνω από τις θέσεις Προφήτη Ηλία  (εξωκκλήσι του χωριού Λειβάδι), όπου και διανυκτέρευσε. Γύρω στις 1600, όταν αποσύρθηκε για μια στιγμή η ομίχλη που επικρατούσε, το Απόσπασμα βλήθηκε από πυρά πεζικού.
  • Εφεδρεία  (6η   Μεραρχία) – Πυροβολικό  Στρατιάς: Η 6η Μεραρχία διατάχθηκε, γύρω στο μεσημέρι, να κινηθεί προς το χωριό Γεράνια, για να βρίσκεται πιο κοντά στη ζώνη μάχης, και να αποστείλει τάγμα προς την κατεύθυνση  Αγίου  Δημητρίου (Στενά Πέτρας) για την κάλυψη  του Δεξιού της Στρατιάς. Αργότερα, η Μεραρχία προωθήθηκε ακόμη πιο βόρεια στην περιοχή Χάνι Χατζηγώγου.
  • Το πεδινό πυροβολικό της Στρατιάς, από το γεγονός ότι δεν υπήρχαν οδεύσεις στην περιοχή και κατάλληλοι χώροι αναπτύξεως, δεν μπόρεσε από την αρχή να υποστηρίξει ικανοποιητικά τον αγώνα των τριών Μεραρχιών του Κέντρου. Η υποστήριξη δόθηκε από τις πρώτες απογευματινές ώρες και μετά.

Όταν βράδιασε, ο αγώνας στο μέτωπο των τριών Μεραρχιών του Κέντρου, διακόπηκε και η άμυνα των Τούρκων στην κύρια γραμμή αντιστάσεως εξακολουθούσε να είναι ισχυρή.  Όλα σχεδόν  τα τμήματα της Στρατιάς, όλη τη μέρα της 9ης Οκτωβρίου, κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες αφού πάλαιψαν όχι μόνο εναντίον ισχυρά οργανωμένου αντιπάλου, αλλά και ενάντια στις εδαφικές και καιρικές δυσχέρειες. Οι σοβαρές απώλειες από το τουρκικό πυρ, ιδιαίτερα στις Μεραρχίες που ενεργούσαν κατά μέτωπο, όπως και η σωματική κούραση, είχαν δυσμενή επίδραση στο ηθικό των μονάδων.  Έτσι, με σκοπό την τόνωση του ηθικού, το Γενικό Στρατηγείο εξέδωσε στις 2200 την παρακάτω διαταγή προς τις  1η, 2η, 3η και 4η Mεραρχίες: «Να κοινοποιήσετε στο στράτευμα, ότι η σημερινή ανδρεία του και επιτυχία του, μου δίνουν την πεποίθηση της τελικής νίκης για αύριο. Στους αρχηγούς, συνιστώ, ακάθεκτη επίθεση και σύνδεσμο μεταξύ Πεζικού και Πυροβολικού».

Για την επομένη, διατάχθηκε επίσης οι τρείς Μεραρχίες του Κέντρου (1η, 2η, 3η) να συνεχίσουν από το πρώτο φως τον αγώνα, για την εκδίωξη των Τούρκων από την τοποθεσία τους. Μετά από αυτό, τις πρωινές ώρες της 10ης Οκτωβρίου οι Μεραρχίες προ του Σαρανταπόρου, προετοιμάζονταν για τη συνέχιση της επιθέσεως. Καμμιά κίνηση δεν παρουσιαζόταν όμως στην τοποθεσία των Τούρκων. Από τις περιπόλους των επικεφαλής  τμημάτων που στάλθηκαν, διαπιστώθηκε ότι οι Τούρκοι κατά τη διάρκεια της νύκτας 9/10 Οκτωβρίου, είχαν εγκαταλείψει την τοποθεσία και άρχισαν να συμπτύσσονται εσπευσμένα προς τα Σέρβια, γιατί φοβήθηκαν, όπως φάνηκε από την αρχή ότι θα αποκοπούν από την απειλητική γι’ αυτούς ενέργεια της ΙV Μεραρχίας. Πραγματικά, η σύμπτυξη των Τούρκων άρχισε μετά τα μεσάνυχτα, δεν έγινε όμως αντιληπτή. Σε αυτό, συντέλεσαν οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες και η έλλειψη συνεχούς και στενής επαφής με τον εχθρό.

Το Γενικό Στρατηγείο, όταν στο μεταξύ πληροφορήθηκε  τη σύμπτυξη των Τούρκων, εξέδωσε στις 0810 και 0855 της 10ης Οκτωβρίου, διαταγές, με τις οποίες καθορίζονταν τα εξής:

1. Η 6η  Μεραρχία να καταδιώξει τους Τούρκους κατά μήκος της στενωπού προς τα Στενά  Πόρτας, και να υπερβεί στην ανάγκη τη 2η  Μεραρχία, αν αυτή καθυστερούσε.
2.  Η 2η Μεραρχία να καταδιώξει τους Τούρκους κατά μήκος της στενωπού.
3. Η 1η Μεραρχία και το Απόσπασμα Κωνσταντινοπούλου να καταδιώξουν τους Τούρκους στην κατεύθυνση Νεοχώρι-Λάβα προς Σέρβια.
4. Η 3η Μεραρχία να κινηθεί στην αμαξιτή οδό Σαρανταπόρου  πίσω από την  2η και 6η Μεραρχίες.
5. Η 4η Μεραρχία να κατέλθει στα Στενά Πόρτας και στην κοιλάδα του Αλιάκμονα.

Η 5η Μεραρχία με το Απόσπασμα Γεννάδη, επειδή δεν έλαβε έγκαιρα τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου για καταδίωξη των Τούρκων, κινήθηκε προς το χωριό Λαζαράδες (που είχε εκκενωθεί από τους Τούρκους), όπου και στάθμευσε.

Η Ταξιαρχία Ιππικού, επειδή δε συνδεόταν με την 5η Μεραρχία, μόλις στις 0930 πληροφορήθηκε τη σύμπτυξη των Τούρκων. Γύρω στο μεσημέρι, έφθασε στους Λαζαράδες, όπου και στάθμευσε για αρκετό διάστημα, παρά τις επίμονες συστάσεις του Διοικητή της 5ης Μεραρχίας να προωθηθεί η Ταξιαρχία γρήγορα στη γέφυρα Σερβίων για αποκοπή της συμπτύξεως των Τούρκων. Στη συνέχεια, η Ταξιαρχία κινήθηκε δια του Μικροβάλτου  στο Προσήλιο, όπου και διανυκτέρευσε χωρίς να συμβάλει καθόλου στην καταδίωξη.

Για την υλοποίηση των νέων διαταγών του Γενικού Στρατηγείου, οι Μεραρχίες τέθηκαν σε κίνηση και πέτυχαν να κυριεύσουν ολόκληρο σχεδόν το Πεδινό Πυροβολικό, μέρος από το υπόλοιπο υλικό των Τούρκων, και να αιχμαλωτίσουν περιορισμένο αριθμό αποκομμένων τμημάτων και ανδρών. Η 4η Μεραρχία, κινήθηκε γρήγορα και με την Ημιλαρχία της κατέλαβε άθικτη τη γέφυρα του Αλιάκμονα. Γύρω στα μεσάνυχτα περίπου της 10/11 Οκτωβρίου η Στρατιά, εξέδωσε διαταγή σταθμεύσεως και ανασυγκροτήσεως των Μονάδων της, σε θέσεις αμέσως βόρεια της Στενωπού και μέχρι τη γέφυρα του Αλιάκμονα.  Έτσι, έληξε ουσιαστικά η μάχη  Σαρανταπόρου.

Αποτελέσματα

Οι απώλειες του Ελληνικού Στρατού στη μάχη του Σαρανταπόρου, ήταν:

• Από τις Μεραρχίες Κέντρου, 11 αξιωματικοί και 110 οπλίτες νεκροί και 25 αξιωματικοί και 806 οπλίτες τραυματίες.
• Από τις 4η και 5η  Μεραρχίες και τα Αποσπάσματα Ευζώνων, 7 αξιωματικοί και 46 οπλίτες  νεκροί και 5 αξιωματικοί και 159 οπλίτες τραυματίες.

Η γρήγορη και νικηφόρα έκβαση της μάχης Σαρανταπόρου αύξησε το ηθικό του Στρατού και άνοιξε τις πύλες για την απελευθέρωση στη συνέχεια της Δυτικής και Κεντρικής  Μακεδονίας.

Διαπιστώσεις – Συμπεράσματα

• Η υπερκερωτική ενέργεια της 4ης Μεραρχίας αποτέλεσε την κύρια αιτία που υποχρέωσε τους Τούρκους σε σύμπτυξη.  Ο Διοικητής της 4ης Μεραρχίας, παρά το γεγονός ότι με τις οδηγίες που δόθηκαν δεσμεύονταν και με ενέργεια προς Σαραντάπορο επειδή αποσκοπούσε στην επίτευξη αποφασιστικού αποτελέσματος, καθόρισε ως μοναδική ενέργειά του τη γρήγορη προς Σέρβια προέλαση της Μεραρχίας, για να απειλήσει τα νώτα του αντιπάλου και την αποκοπή της συμπτύξεώς του προς Κοζάνη.  Η ορθή αυτή σύλληψη και υλοποίηση  του παραπάνω ελιγμού, συντέλεσε πάρα πολύ στην ήττα του αντιπάλου και κατέδειξε ότι οι στενωποί και γενικότερα οι οργανωμένες τοποθεσίες παραβιάζονται καλύτερα με υπερκερωτικές ενέργειες, αν φυσικά συνηγορούν σ’ αυτό και οι υπόλοιποι παράγοντες (έδαφος, δρομολόγια, διάταξη κτλ.).
• Εφόσον ο πλησιέστερος υπερκερωτικός ελιγμός προς Σέρβια ανατέθηκε στην 4η Μεραρχία (έστω και ως μέρος της αποστολής της), δε θα έπρεπε η κατάληψη των Σερβίων να ανατεθεί ταυτόχρονα και ως αποστολή στην Ταξιαρχία Ιππικού, γιατί με αυτόν τον τρόπο υπάρχει κίνδυνος συγχύσεως των αποστολών.  Όπως φάνηκε, το Γενικό Στρατηγείο δεν περίμενε τέτοια εξέλιξη της καταστάσεως και ότι η ενέργεια της 4ης Μεραρχίας θα συντελούνταν τόσο γρήγορα.
• Η  εκτέλεση  του ευρύτερου υπερκερωτικού ελιγμού προς Κοζάνη όπως σχεδιάσθηκε από το Γενικό Στρατηγείο έπρεπε να αφεθεί στην πρωτοβουλία του Διοικητή της 5ης Μεραρχίας και να μη δεσμευθεί αυτός αναμένοντας τη λήψη νεότερης διαταγής. Λαμβάνεται μάλιστα υπόψη, η ανυπαρξία σχεδόν την εποχή εκείνη των μέσων επικοινωνιών που δημιουργεί καθυστερήσεις στη διαβίβαση των εκδιδόμενων διαταγών. Η συγκρότηση και η υπαγωγή όλων των τμημάτων που ενεργούσαν στο άκρο αριστερό (5η Μεραρχία, Ταξιαρχία Ιππικού, Απόσπασμα Γεννάδη) υπό ενιαία Διοίκηση και η ανάθεση σε αυτή του ελιγμού για γρήγορη κατάληψη της Κοζάνης, θα συνέβαλε όπως φάνηκε, στην αιχμαλωσία όλων των Τουρκικών Δυνάμεων, που ενεργούσαν στα νότια της.  Οι επιδιωκόμενοι από μια Ανώτερη Διοίκηση σκοποί καθορίζουν και ανάλογη συγκρότηση των Μονάδων και επιβάλλουν αποδέσμευση των πρωτοβουλιών στις Διοικήσεις  τους, όταν μάλιστα αυτές είναι κλιμακίου Μεραρχίας.
• Η Ταξιαρχία Ιππικού, μετά την άφιξή της στους Λαζαράδες, παρά τις συστάσεις και παροτρύνσεις του Διοικητή της 5ης  Μεραρχίας, για να κινηθεί προς Βορρά  και να αποκόψει τη σύμπτυξη των Τούρκων, ως καταλληλότερη για τέτοιες ενέργειες μονάδα, αδράνησε, γεγονός το οποίο συνέβαλε στη μη ολοκληρωτική επιτυχία του ελιγμού που σχεδιάσθηκε (καταστροφή των Τούρκων).
• Η εγκατάλειψη στη διάρκεια της νύχτας 9/10  Οκτωβρίου, από τους Τούρκους της τοποθεσίας Σαρανταπόρου, έγινε αντιληπτή μόλις το πρωί στις 10 Οκτωβρίου με αποτέλεσμα να διαρρεύσει προς τα πίσω ολόκληρη σχεδόν η εχθρική δύναμη, ανενόχλητη. Επιβάλλεται, λοιπόν πάντοτε η στενή και συνεχής επαφή με τον αντίπαλο, ώστε να γνωρίζουμε κάθε στιγμή τι κάνει ο εχθρός.
• Η υποστήριξη των Μεραρχιών που ενεργούσαν στο Κέντρο από το σύνολο του  Πεδινού Πυροβολικού, μέχρι τις 1300 της 9ης Οκτωβρίου, ήταν μηδαμινή, λόγω καθυστερήσεως στην επέμβαση του στον αγώνα, εξαιτίας της ανυπαρξίας οδεύσεων και κατάλληλων χώρων αναπτύξεως. Η συγκεντρωτική χρησιμοποίηση του Πυροβολικού  κατά την επίθεση, θεωρείται κατάλληλη, αλλά, αφού πρώτα εξασφαλισθούν οι προϋποθέσεις, για την έγκαιρη ανάπτυξη του.
• Η συγκέντρωση τριών ολόκληρων Μεραρχιών στο Κέντρο και η χρησιμοποίησή τους για επίθεση σε μέτωπο 15 περίπου χιλιομέτρων πρέπει να χαρακτηρισθεί υπερβολική. Σε αυτό άλλωστε οφείλονταν και οι μεγάλες απώλειες τους. Συνεπώς δε θεωρείται κατάλληλη η συσσώρευση πολλών Μονάδων σε περιορισμένους χώρους και μάλιστα τέτοιους, ελεγχόμενους από το εχθρικό πυρ, όταν δεν υπάρχει επαρκής  υποστήριξη  Πυροβολικού.
• Η ανάθεση της καταδιώξεως ταυτόχρονα σε δύο Μεραρχίες (2η και 6η) που κινούνταν στο ίδιο δρομολόγιο, το οποίο περνούσε κατά μήκος Στενωπού και που δεν  επέτρεπε και από τα δύο πλευρά ευχερή  κίνηση των τμημάτων, δημιούργησε βραδύτητα,  εμπλοκή και σύγχυση  των Μονάδων, η οποία κατέληξε τελικά σε βάρος της αποτελεσματικής καταδιώξεως. Θεωρείται κατάλληλη επομένως η καταδίωξη, να αναλαμβάνεται από ανέπαφα και όχι καταπονημένα τμήματα και στα οποία να εξασφαλίζεται η ελευθερία των δρομολογίων, για την ευχερή και γρήγορη κίνηση τους.
• Η επιλογή από μέρους των Τούρκων, ως πεδίου αμυντικής μάχης της τοποθεσίας Σαρανταπόρου, της οποίας η φυσική ισχύς επαυξήθηκε πάρα πολύ με ανάλογη τεχνική οργάνωση (η τοποθεσία οργανώθηκε από το Γερμανό Στρατηγό Φον Ντερ Γκολτς Πασά), αποτέλεσε ορθή πράξη, γιατί με αυτή φράσσονταν οι οδεύσεις προς το υψίπεδο Κοζάνης – Πελαγονίας  και την πεδιάδα Καμπανίας (Θεσσαλονίκης).

ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ