ΕΔΕΣ ΑΘΗΝΩΝ - Η ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ

Του Ιωάννου Β. Αθανασόπουλου 
Ιστορικού
 
Η εθνική αντίσταση του ΕΔΕΣ – ΕΟΕΑ, του στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, έχει μείνει γνωστή για την άμεση συμμετοχή στα σαμποτάζ του Γοργοποτάμου, της επιχείρησης “Animals” και της επιχείρησης «Κιβωτός του Νώε» καθώς και για τις εμφύλιες συγκρούσεις με τον ΕΛΑΣ. Δεν έχει φωτιστεί τόσο η δράση της οργανώσεως στην Αθήνα και όποια αναφορά γίνεται συνήθως έχει περιληπτικό χαρακτήρα. Και όμως ο ΕΔΕΣ Αθηνών αποτέλεσε σημαντικό πυλώνα της οργάνωσης και επηρέασε άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά την πορεία της. Σημείο τομής θεωρείται η διάσπαση της οργανώσεως στην πρωτεύουσα, που κορυφώθηκε τον Οκτώβριο του 1943 – εποχή που γενικεύθηκε ο κατοχικός εμφύλιος σε όλη την ελληνική επικράτεια – και χώρισε την οργάνωση σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα στον «πατριωτικό ΕΔΕΣ Αθηνών» και στον «προδοτικό ΕΔΕΣ Αθηνών».

Η ίδρυση του ΕΔΕΣ.

Η οργάνωση του ΕΔΕΣ ιδρύθηκε επισήμως τον Σεπτέμβριο του 1941 με σκοπό την αντίσταση κατά του κατακτητή. Όπως όμως είναι γνωστό, ο ΕΔΕΣ και η ιδρυτική ομάδα του, εμφανίστηκαν στο προσκήνιο ήδη από το 1937. Σκοπός της επαναστατικής αυτής οργάνωσης ήταν η ανατροπή του «φασιστικού» καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και η εκδίωξη του Βασιλέα. Ηγετική προσωπικότητα και ιδρυτής της οργανώσεως ήταν ο απότακτος αντισυνταγματάρχης Ναπολέων Ζέρβας. Ηγούνταν της ομάδας των πλαστηρικών στην πρωτεύουσα αν και οι σχέσεις του με τον Πλαστήρα δεν ήταν οι καλύτερες δυνατές. Άλλες σημαντικές προσωπικότητες της οργανώσεως ήταν ο επίσης απότακτος συνταγματάρχης Λεωνίδας Σπαής και ο δικηγόρος Ηλίας Σταματόπουλος.
Το καλοκαίρι του 1938 φτάνει στην Αθήνα, απεσταλμένος του Πλαστήρα, από την Γαλλία, ο έμπιστος του Κομνηνός Πυρομάγλου. Αποστολή του ήταν να έρθει σε επικοινωνία με τον Ζέρβα ώστε να ενημερωθεί για τις διεργασίες της ανατροπής του Βασιλέα και «της κλίκας του», που θα έφερνε τον Πλαστήρα στην εξουσία. Όλα είχαν ετοιμαστεί ώστε να ξεσπάσει οργανωμένα το κίνημα την άνοιξη του 1939. Ωστόσο, τα γεγονότα πρόλαβαν τους επαναστάτες. Σην ίδια περίοδο αποβιβάζονται στην Αλβανία, ιταλικά στρατεύματα και η αντίστροφη μέτρηση για την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου έχει ξεκινήσει. Σότε οι κινηματίες σταματούν συνειδητά την δράση τους.
Καθόλη την διάρκεια των γεγονότων αυτών, άνθρωποι του Πλαστήρα στην χώρα, -όπως ο οικονομικός συνεργάτης των Γερμανών, Ιωάννης Βουλπιώτης - πρότειναν στους κατακτητές την λύση Πλαστήρα για τον πρωθυπουργικό θώκο. Άλλωστε και η αρχική ηγετική δύναμη του ΕΔΕΣ στην Αθήνα, θεωρούσε ευχής έργον την επιστροφή του ηρωϊκού αυτοεξόριστου βενιζελικού αξιωματικού. Στο αντάρτικο όμως, πίστευε μόνον ο Ζέρβας. Έτσι οι προσωπικές κινήσεις του ιδίου με τους συμμάχους Βρετανούς άλλαξε τα σχέδια των ανθρώπων του περιβάλλοντος Πλαστήρα στην Ελλάδα και βεβαίως των Γερμανών. Από τον Ιούνιο του 1940 μέχρι τον Υεβρουάριο του 1941 ο Ζέρβας συναντήθηκε με τον ναύαρχο Σερλ και τον Άντονυ Ήντεν, τρεις φορές και παρέδωσε αναλυτικά υπομνήματα τονίζοντας την σπουδαιότητα της στρατηγικής γεωγραφικής θέσης της Ηπείρου, προτείνοντας – από τους πρώτους - τον ανταρτοπόλεμο κατά των Γερμανοιταλών.
Στο πλευρό του Ζέρβα στάθηκε τελικά και ο Κομνηνός Πυρομάγλου, ο οποίος πείστηκε μετά από πολύωρες συζητήσεις με τον ιδρυτή του ΕΔΕΣ για την χρησιμότητα του αντάρτικου. Από τις 11 Ιουνίου 1941 ο Ζέρβας είχε συντάξει ιδιοχείρως το αρχικό Καταστατικό της οργάνωσης, που αποκτά την ολοκληρωτική του μορφή στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 μετά τις συζητήσεις με τον Πυρομάγλου. Η Πρώτη Διοικούσα Επιτροπή του Συνδέσμου αποτελούνταν από τους Ζέρβα, Σπαή και Σταματόπουλο. Συπικά αρχηγός της οργάνωσης παρουσιαζόταν ο Νικόλαος Πλαστήρας. Με αυτό τον τρόπο ο ΕΔΕΣ αρχικά απευθυνόταν μόνο στον βενιζελικοπλαστηρικό πολιτικό χώρο, δίνοντας την εντύπωση πως ο ΕΔΕΣ ήταν μια κλειστή λέσχη. Μετά την έξοδο στο βουνό ωστόσο η οργάνωση με πρωτοβουλία του ιδρυτή της όρκιζε τους νέους αντάρτες όχι στο πολιτικό πρόγραμμα αλλά στην Ελληνική σημαία και στον όρκο των ΕΟΕΑ.
Το Καταστατικό του ΕΔΕΣ, πέρα από τον εθνικοαπελευθερωτικό – συμμαχικό αγώνα, έκανε λόγο για την εγκαθίδρυση στη χώρα «πολιτεύματος Δημοκρατικού, Λαϊκού χαρακτήρος και Σοσιαλιστικής μορφής» αλλά και την δυνατότητα να αποφασίσει ο ελληνικός λαός τι είδους πολίτευμα επιθυμεί με διενέργεια εκλογών και με εγγύηση των συμμαχικών δυνάμεων πως δεν θα επιδιώξουν να επαναφέρουν τον Βασιλέα στη χώρα χωρίς την έγκριση της πλειοψηφίας του λαού.
Σις επόμενες ημέρες ορκίσθηκαν στο Καταστατικό του Συνδέσμου και άλλοι επιφανείς της εποχής, όπως η Αλεξάνδρα Αθανασιάδου (υπήρξε το 4ο μέλος), ο πλοίαρχος Θεόδωρος Κουντουριώτης, ο υποστράτηγος Βασίλειος Πετρόπουλος, ο υποπλοίαρχος Δημήτριος Μπαρδόπουλος, ο εμπορικός αντιπρόσωπος Αντώνης Πετάσης, οι Κρητικοί Μιχάλης Μυριδάκης, Ιωάννης Παπαδάκης, Παντελής Κωτσάκης που αργότερα θα αποτελούσαν την προσωπική φρουρά του Ζέρβα στο βουνό, ο σμήναρχος Δέας, ο δικηγόρος Δημήτριος Γιαννακόπουλος που αργότερα δολοφονήθηκε από τους κατακτητές έπειτα από προδοσία, ο πολιτευτής Ροζάκης, ο Κομνηνός Πυρομάγλου, ο δικηγόρος Ιωάννης Ματσούκας, ο ταγματάρχης Μιχάλης Μενιουδάκης, ο δικηγόρος Αντωνόπουλος (Μπέης), ο πρώην υπουργός και πρόεδρος των Υιλελευθέρων Αλέξανδρος Κανάρης, ο δικηγόρος Γεώργιος Μπακατσέλος, ο στρατιωτικός Σ. Παπούλας, ο δικηγόρος Δημήτριος Παπαμιχαήλ και πολλοί άλλοι.
Πρώτα μέλη της αρχικής Κεντρικής Διοικούσης Επιτροπής της οργανώσεως υπήρξαν οι Ζέρβας, Σπαής, Σταματόπουλος. Ωστόσο μετά την έλευση του απεσταλμένου του Πλαστήρα, Κομνηνού Πυρομάγλου, που ορίστηκε υπαρχηγός της οργάνωσης, η μύηση νέων μελών που προέρχονταν απο τον Στρατό και τα Σώματα Ασφαλείας πήρε την εξής μορφή: για τον Στρατό υπεύθυνοι μυήσεως ήταν οι Ζέρβας, Πυρομάγλου, Πετρόπουλος. Για το Πολεμικό Ναυτικό οι Ζέρβας, Πυρομάγλου, Κουντουριώτης, για την Πολεμική Αεροπορία οι Ζέρβας, Πυρομάγλου, Δημάκης. Για την μύηση επώνυμων πολιτικών στελεχών θεωρούνταν απαραίτητη η παρουσία των Ζέρβα, Πυρομάγλου. Μάλιστα προβάλλονταν ως ο στρατιωτικός και πολιτικός εκπρόσωπος του Πλαστήρα αντιστοίχως. Αξίζει να επισημανθεί πως κατά την ανάπτυξη του Καταστατικού μετά το τέλος του άρθρου 1 προσέθεταν τον προφορικό «απόρρητο» όρο ότι « ο Σύνδεσμος πιστεύει εις την νίκην των Συμμάχων και θα συμβάλη δια παντός τρόπου και μέσου εις το υπέρ αυτών νικηφόρον τέλος του πολέμου. Δεν θα διστάση ακόμη να λάβη και τα όπλα εναντίον των κατακτητών. Σην κατάλληλον στιγμήν δια τούτο θα την κρίνη η Διοικούσα Επιτροπή του Συνδέσμου».
Όπως έγραψε και ο Ζέρβας: «Η Οργάνωσις αύτη συνεκροτήθη με τον σκοπόν, όπως ασκήση ενεργητικήν και παντός είδους αντίστασιν κατά των κατακτητών και συμμετάσχη εις τον απελευθερωτικόν αγώνα δια της συγκροτήσεως ανταρτικών ομάδων, ομάδων δολιοφθοράς, κατασκοπείας, υπηρεσίας Εθνικόφρονος Σύπου και τοιαύτη διαφυγής εις το εξωτερικόν διωκόμενων συμμάχων και άλλων, προτιθεμένων να ενταχθώσιν εις τας εν τω εξωτερικών Εθνικάς Στρατιωτικάς δυνάμεις, κτλ. Δια τους σκοπούς και τας ενεργείας ταύτας ετέλει η Οργάνωσις απ’ αρχής μέχρι τέλους του αγώνος εις στενήν επαφήν και συνεργασίαν μετά της νομίμου εν τω εξωτερικώ Ελληνικής Κυβερνήσεως και του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής».
Εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη όμως, είχε ο αυτοεξόριστος Νικόλαος Πλαστήρας, που θεωρητικά παρουσιαζόταν ως ο αρχηγός της οργάνωσης. Όχι μόνο δεν συμφωνούσε με την δημιουργία αντάρτικου αλλά είχε ως σκοπό τη συνεργασία του με τον Άξονα ώστε να ηγηθεί ο ίδιος μιας κυβέρνησης φιλοαξονικής μεν, αλλά χωρίς την παρουσία κατοχικών στρατευμάτων δε, αντίστοιχη με αυτή του Πετέν στην Γαλλία. Μάλιστα αυτό το σκοπό είχε και η αρχική αποστολή Πυρομάγλου στην Ελλάδα. Να συναντηθεί με το περιβάλλον του Πλαστήρα στην Αθήνα και να προχωρήσουν μαζί στη δημιουργία ενός «δημοκρατικού», δηλαδή αβασίλευτου, καθεστώτος με ηγέτη τον «Μαύρο Καβαλάρη».
Ο ίδιος ο Πλαστήρας γράφει στην επιστολή του προς τον πρέσβη Πλούταρχο Μεταξά: « *...+ Κατά το τέλος του μηνός Νοεμβρίου 1940, πληροφορούμαι βασίμως, ότι υπάρχει έδαφος διευθετήσεως της ιταλοελληνικής συρράξεως τη μεσολαβήσει της Γερμανίας. Έκαμα ότι ήτο δυνατόν, εις την περίπτωσιν αυτήν, όπως επωφεληθή η Ελλάς της ευκαιρίας, αλλ’ η εχθρική στάσις μου εναντίον μου και του καθεστώτος εν γένει, αλλά και της πρεσβείας του Βισύ, καθιστά αδύνατον την προσωπικήν μου ενέργειαν. Έστειλα το πρώτον τον φίλο μου κ. Πυρομάγλου να έλθη εις επαφήν με την πρεσβείαν και να τους πληροφορήση σχετικώς με το σπουδαιότατον αυτό ζήτημα, αλλ’ ούτος δεν εγένετο δεκτός παρά λίαν δυσμενώς και παρά του συμβούλου της πρεσβείας. *...+».
Μάλιστα, σε μια επιστολή του προς τον Πυρομάγλου στις 21 Απριλίου 1941, ανέφερε: «Ξέρεις τας σκέψεις μου τας οποίας μεταδίδεις στους φίλους. Είμαι γνώστης ότι πρέπει να ‘ναι Κυβέρνηση φιλογερμανική για να καταστήσωμεν ολιγώτερον οδυνηράν την ήτταν. Αυτό πρέπει να γίνη και εαν ακόμη θα ηξεύραμε ότι ο πόλεμος θα ετελείωνε και μετά τίνας μόνο μήνας με τελείαν ήτταν του Άξονος (όπερ απίθανον)». Αρχικός στόχος λοιπόν της έλευσης του Πυρομάγλου ήταν η εφαρμογή του σχεδίου Πλαστήρα με στόχο τον μετριασμό των δεινών του λαού. Εκπρόσωπος του Πλαστήρα στην Ελλάδα, είχε οριστεί από τον ίδιο ο παλιός φίλος και συμπολεμιστής του Στυλιανός Γονατάς, που όμως δεν ήταν μέλος της οργάνωσης. Υπήρχε όμως και η Αλεξάνδρα Αθανασιάδου, επίσης έμπιστη του Πλαστήρα που έπεισε τον Πυρομάγλου να έχει επαφές μόνο με τον Ζέρβα.
Έτσι ο ιδρυτής του ΕΔΕΣ έμαθε από τον Πυρομάγλου, κομιστή των οδηγιών του Πλαστήρα, πως ήταν κατά της αντίστασης. Κατόρθωσε και έπεισε τον Πυρομάγλου όχι μόνο να μη μιλήσει πουθενά για τα πιστεύω του Πλαστήρα αλλά και να τον ορκίσει στον ΕΔΕΣ. Γράφει ο Ζέρβας: « *...+ Έξαφνα και απροσδόκητα εις τας 21 Σεπτεμβρίου, εάν θυμάμαι καλά, έφθασε από την Γαλλίαν ο Κομνηνός Πυρομάγλου, άνθρωπος του εκεί περιβάλλοντος του Πλαστήρα. Ήρχετο κομιστής εντολών εκ μέρους του στρατηγού, του «Αρχηγού» μας. Μόλις επάτησε εις τας Αθήνας, επήγε κατ’ ευθείαν εις το σπίτι της Αλεξάνδρας Αθανασιάδου, η οποία έσπευσε να με ειδοποιήση. Έτρεξα αμέσως εκεί. Σον Κομνηνόν τον εγνώριζα καιρό. Πότε ολιγώτερον και πότε περισσότερον αριστεροσοσιαλιστής, φανατικός δημοκράτης πάντοτε, άνθρωπος δραστήριος, εργατικός με πολλήν μαχητικότητα και αγωνιστικήν διάθεσιν. Ήξερα αορίστως ότι ήταν καθηγητής το επάγγελμα. Σα νέα που εκόμιζε θα διέλυαν αναποτρέπτως κάθε άλλη οργάνωσιν αντιστάσεως, η οποία θα είχε διορίσει τον Πλαστήρα αρχηγόν... Άρπαξα κυριολεκτικώς τον Κομνηνόν από το σπίτι της Αλεξάνδρας, τον επήγα εις το σπίτιν μου, εφάγαμε μαζί το μεσημέρι, ώρες του μιλούσα. Σου εξήγησα τους σκοπούς της ιδρύσεως του ΕΔΕΣ και διατί το όνομα του Πλαστήρα ως Αρχηγού, μας ήτο απαραίτητον. Αν όμως ο δημοκρατικός κόσμος οι πατριώται, ακόμη και αυτοί οι οπαδοί του Πλαστήρα επληροφορούντο τας αντιλήψεις του εξορίστου στρατηγού Πλαστήρα, ο ΕΔΕΣ ως οργάνωσις αντιστάσεως δεν ημπορούσε να υπάρξη. Αφ’ ετέρου η αντίστασις κατά των κατακτητών δεν ήτο μόνον γενική αξίωσις του Ελληνικού Λαού, αλλ’ απετέλει και ζωτικήν ανάγκην δια την Ελλάδα...».
Σο να πεισθεί ο Πυρομάγλου δεν ήταν εύκολο. Ο Ζέρβας το κατάφερε με την πειθώ αλλά και με αποφασιστικότητα. Έπεισε τον Πυρομάγλου πως δεν έπρεπε να μαθευτεί η επιστολή Πλαστήρα γιατί εύκολα θα θεωρούνταν και ο ίδιος, ως κομιστής, γερμανόφιλος. Σην άποψη του Ζέρβα δεν ενστερνίζονταν τα άλλα δύο ιδρυτικά μέλη του ΕΔΕΣ, οι Σταματόπουλος και Σπαής – και απλά μέλη όπως οι Παπαγεωργίου, Παπαθανασόπουλος - αλλά και οι άνθρωποι του περιβάλλοντος Πλαστήρα, που ναι μεν δεν ήταν μέλη της οργάνωσης επηρέαζαν όμως καταστάσεις, όπως οι Γονατάς, Βουλπιώτης, Πάγκαλος.
Εννοείται πως τόσο ο Ζέρβας όσο και ο Πυρομάγλου δεν ενημέρωσαν τους αρχηγούς των κομμάτων αλλά και τα μέλη που όρκιζαν πως ο Πλαστήρας ήταν κατά της αντίστασης για ευνόητους λόγους. Άλλωστε όσον αφορά τους ηγέτες των πολιτικών κομμάτων έτσι και αλλιώς δεν πίστευαν στην αντίσταση. Και μόνο η λέξη προκαλούσε την άρνησή τους. Μέσα στις ελάχιστες εξαιρέσεις ξεχώρισε ο Στυλιανός Γονατάς. Θεωρούσε πως μόνο ο Ζέρβας ήταν έτοιμος για αντάρτικο στα βουνά. Όπως έγραψε αργότερα στήριξε ηθικώς την οργάνωση του ΕΔΕΣ. Έτσι, οι τρείς τους αποφάσισαν πως δεν θα έπρεπε να δημοσιευθούν οι απόψεις Πλαστήρα για τους εξής λόγους:

« α) Γιατί η επιστολή αυτή συνετάγη από τον Πλαστήρα σε στιγμές αγανακτήσεως, ύστερα από την άρνησι της κυβερνήσεως Σσουδερού να του χορηγήση διαβατήριον, αν δεν αναγνώριζε την Μοναρχίαν.
β) Γιατί ο Πλαστήρας είχε πεισθή από τα διάφορα ανακοινωθέντα του Διεθνούς Σύπου, ότι οι καταστροφές στην Ελλάδα ήσαν πάρα πολύ μεγάλες και το ηθικόν του Ελληνικού Λαού πολύ χαμηλόν.
γ) Γιατί ο Πλαστήρας ήλπιζε πάντοτε ότι θα εύρισκε τρόπον να εγκαταλείψη την Γαλλίαν και να έχη πλήρη ελευθερίαν εκδηλώσεως, ανεξαρτήτου και προς τους Συμμάχους, εν σχέσει με τον Βασιλέα Γεώργιον, και προς τον κατακτητήν, εν σχέσει με την κατάστασιν στην Ελλάδα. Προσπάθειαι διαφυγής του προς Πορτογαλίαν, Συρίαν, Βόρειον Αφρικήν απέτυχαν. Σην ευκαιρίαν μεταβάσεως στις Ηνωμ. Πολίτείες την απέκρουσε, και γιατί εφοβείτο ότι θα απεκόπτετο από την Ευρώπην, αλλά και γιατί θα ήτο υποχρεωμένος να φύγη μόνος από την Γαλλίαν, αυτός ήτο ο όρος που του επεβλήθη, χωρίς να συνοδεύεται από τους ολίγους στενούς συνεργάτας του που δεν τον είχαν εγκαταλείψει προ και μετά την κατάρρευσιν της Γαλλίας.
ε) Γιατί, σε αρκετό βαθμό, ο Πλαστήρας επίστευεν ότι η ανάληψις πρωτοβουλίας εθνικού αγώνος θα έπρεπε να γίνη μετά την αποφασιστικήν στροφήν της τύχης του πολέμου υπέρ των Συμμάχων».
Η πραγματικότητα πάντως μας πείθει πως ο Πλαστήρας δεν άλλαξε ποτέ την άποψή του για το αντάρτικο. Μεταπελευθερωτικά και ενώ ο ίδιος ήταν, κατ’ όνομα έστω, αρχηγός του ΕΔΕΣ έδειξε αγνωμοσύνη στους αγωνιστές της οργάνωσης. Στις αλλεπάλληλες συναντήσεις του με τον Ζέρβα στην Αθήνα αρχές Ιανουαρίου 1945, τόνιζε πως ο αντάρτικος αγώνας έβλαψε τη χώρα. Για να λάβει την αφοπλιστική απάντηση του πραγματικού αρχηγού πως αν δεν υπήρχε το αντάρτικο του ΕΔΕΣ «η Ελλάδα θα ήτο από άκρον σε άκρον Σίτο και αυτός δεν θα ευρίσκετο στην Αθήνα».
Βέβαια η άποψη αυτή για το αντάρτικο ήταν η κυρίαρχη ανάμεσα στον πολιτικό κόσμο. Επιφανείς πολιτικοί της εποχής, όπως ο Σοφούλης, ο Καφαντάρης, ο Πάγκαλος κλπ εστίαζαν την προσοχή τους στο πως θα αποκλειστεί η επιστροφή του Βασιλέα Γεωργίου στη χώρα. Η αντίσταση ήταν κάτι το απαγορευμένο. Ακόμη περισσότερο αν αυτή προερχόταν από τον Ζέρβα. Η άποψη τους για το πρόσωπο του δεν ήταν θετική, προφανώς γιατί θεωρούνταν απρόβλεπτος.

Σην ίδια άποψη για το αντάρτικο είχε και το ΚΚΕ. Οι συναντήσεις των Ζέρβα, Πυρομάγλου με τον δημοσιογράφο Νίκο Καρβούνη και τον Αθανάσιο Φατζή δεν οδήγησαν σε αποτέλεσμα. Οι αντιπρόσωποι του ΚΚΕ θεωρούσαν «μη πραγματοποιήσιμη» την γνώμη του Ζέρβα για ένοπλο αντάρτικο στα βουνά κατά των κατακτητών. Τπήρχαν όμως και άλλες σημαντικές διαφωνίες, όπως το ότι ο ΕΔΕΣ απέκλειε τη συνεργασία με βασιλόφρονες εν αντιθέσει με το ΕΑΜ που αρνούνταν να θέσει πολιτειακό ζήτημα. Επιπλέον το ΕΑΜ ήθελε να ελέγχεται ο ένοπλος αγώνας στα βουνά από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ στην Αθήνα, κάτι αδιανόητο και οξύμωρο για τον στρατιωτικό Ζέρβα.
Τέλος, ο ΕΔΕΣ ζητούσε ο απελευθερωτικός αγώνας να γίνεται σε συνάρτηση με τους στρατηγικούς σκοπούς του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, κάτι το οποίο δεν δεχόταν το ΕΑΜ. Αξιοσημείωτη ήταν η στάση του Αθανάσιου Φατζή που απαιτούσε την προσχώρηση του ΕΔΕΣ στο ΕΑΜ, σαν απαραίτητη προϋπόθεση να επιτευχθεί η ένωση. Μάλιστα, ο οργανωτικός γραμματέας του ΕΑΜ, Αθανάσιος Φατζής συστήθηκε στον Ζέρβα ως «δικηγόρος Αντωνίου» και παρουσίασε το ΕΑΜ σαν μια «απρόσωπη οργάνωση που έχει αγκαλιάσει όλους τους Έλληνες, παντός φρονήματος, και που μοναδικό σκοπό έχει την απελευθέρωση και μόνο». Ο Ζέρβας γνωρίζοντας την πραγματική ταυτότητα του Φατζή υποψιασμένος αρνήθηκε την συνεργασία.

Η δράση του ΕΔΕΣ Αθηνών πριν τη διάσπαση

Σα μέλη της οργανώσεως στην πρωτεύουσα είχαν ως στόχο την μύηση νέων μελών στην οργάνωση, την αποστολή ανδρών στο βουνό για να ενταχθούν στις ΕΟΕΑ, την διευκόλυνση Βρετανών στρατιωτών να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή αλλά και την διενέργεια σαμποτάζ. Πολλή σημαντική ήταν και η έκδοση παράνομου αντιστασιακού Σύπου. Η έκδοση της εφημερίδας «Ελληνικός Αγών» γινόταν στην Αθήνα από τον δημοσιογράφο και έμπιστο συνεργάτη του Ζέρβα, Ηρακλή Πετιμεζά ή «Νικήτα». Δεν ήταν ωστόσο η μοναδική εφημερίδα που εξέδωσε ο ΕΔΕΣ. Επίσης γνωστή εφημερίδα της οργάνωσης ήταν η «Δημοκρατική Σημαία», της οποίας την επιμέλεια είχε αναλάβει ο δικηγόρος Δημήτριος Γιαννακόπουλος. Ο ίδιος εξέδιδε και την εφημερίδα «Νέα Ζωή» και εκτελέστηκε από τα κατοχικά στρατεύματα, ενώ είχε ξεσπάσει η διάσπαση του ΕΔΕΣ Αθηνών, τον Νοέμβριο του 1943. Μία ακόμη εφημερίδα ήταν η «Μεγάλη Ελλάς», επίσημο όργανο της Κεντρικής Επιτροπής της Εθνικής Δημοκρατικής Ενώσεως Ελληνοπαίδων (ΕΔΕΕ).
Ιδιαιτέρως σημαντική ήταν και η δραστηροποίηση των μελών της οργάνωσης σε συνεχείς διαδηλώσεις και απεργίες που δημιούργησαν προβλήματα τόσο στους κατακτητές όσο και στις κατοχικές κυβερνήσεις. Η πρώτη δυναμική συμμετοχή φοιτητών - μελών του ΕΔΕΣ έλαβε χώρα την 17η Νοεμβρίου 1941 στην παμφοιτητική απεργία, όπου 4.000 φοιτητές ζήτησαν την βελτίωση του συσσιτίου. Ακολούθως στις επετείους της 25ης Μαρτίου 1941 και 28ης Οκτωβρίου 1942 ο ΕΔΕΣ Αθηνών με τα ολοένα αυξανόμενα μέλη του έδωσε δυναμικά το παρόν. Σην μέγιστη κινητοποίηση της οργάνωσης προκάλεσε το «Διάταγμα Επιστρατεύσεως» που εξέδωσε η Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση και ο στρατηγός Υελντκομμαντάτ, την 22α Φεβρουαρίου 1943. Σύμφωνα με αυτό κάθε κάτοικος της χώρας ηλικίας 16 μέχρι 45 ετών ήταν υποχρεωμένος να «εργαστεί» προς όφελος των Γερμανών και Ιταλών κατακτητών, σε συγκεκριμένο ωράριο ακόμη και έξω από τον τόπο μόνιμης κατοικίας τους. Όποιος ήταν αντιδραστικός τιμωρούνταν είτε με χρηματική ποινή είτε φυλάκιση.
Σα ανωτέρω προκάλεσαν την δυναμική κινητοποίηση της οργάνωσης του ΕΔΕΣ στην Αθήνα. Η Συνδικαλιστική Επιτροπή της οργανώσεως εξέδωσε προκήρυξη για «Πανεθνικό Συναγερμό» την 24η Υεβρουαρίου: «Έλληνες, οι δυνάστες του Άξονα επιχειρούν εναντίον μας ένα αποτρόπαιο έγκλημα. Προετοιμάζουν πολιτική επιστράτευση 80.000 ανδρών. Αυτό σημαίνει ότι το άνθος της Ελληνικής φυλής θα ενταχθή αναγκαστικά στις φασιστο – ναζιστικές δυνάμεις για να πολεμήση την Ελλάδα, τους συμμάχους της και τα ωραιότερα ιδανικά για τα οποία έδωσε το αίμα του στα Αλβανικά βουνά αγωνιζόμενο εναντίον των δυνάμεων της βίας και του σκότους. Έλληνες, επιτακτικό εθνικό καθήκον καλεί όλους μας σε μια επαναστατική εξέγερση εναντίον του Άξονος. Ο Ελληνικός Λαός πρέπει να δώση με τον γενικό ξεσηκωμό του ένα γερό μάθημα στον θρασύ κατακτητή. Έλληνες, μια μυριόστομη φωνή ας κυριαρχήση και ας συγκινήση την Αθήνα και τον Πειραιά: Κάτω ο εξανδραποδισμός. Κάτω η επιστράτευσή μας. Η δύναμή μας ας γίνη κεραυνός και ας σμπαραλιάσει τις δυνάμεις του κακού και τα απάνθρωπα σχέδιά τους. Λαέ της Αθήνας και του Πειραιά, καλείσαι αύριο και πάλι σε νέο εθνικό προσκλητήριο. Αι δυνάμεις του ΕΔΕΣ θα είναι δίπλα σου. Όλοι μαζί ας δώσουμε τη μεγάλη μάχη μας για τη Νίκη. Ζήτω η Ελλάς και ο ηρωϊκός λαός της».
Στην ίδια μέρα ο αθηναϊκός λαός κατέβηκε στο κέντρο της πόλης και ξεκίνησαν οι μαζικές συγκεντρώσεις. Οι ιταλικές δυνάμεις πυροβόλησαν το εξεγερμένο πλήθος με αποτέλεσμα την πρώτη μέρα της απεργιακής κινητοποίησης να υπάρξουν 8 νεκροί και περίπου 60 τραυματίες. Σην επομένη η Συνδικαλιστική Επιτροπή του ΕΔΕΣ συμμετείχε ενεργά στην απεργία της Σηλεφωνικής Εταιρείας. Οι διαδηλώσεις συνεχίστηκαν με αφορμή τον θάνατο του Κωστή Παλαμά την 27η Φεβρουαρίου 1943, όπως και με την επέτειο της 25ης Μαρτίου 1943, όπου το παράνομο τυπογραφείο της οργανώσεως τύπωσε χιλιάδες φυλλάδια και προκηρύξεις που ρίχτηκαν από το πλήθος στους δρόμους της πρωτεύουσας. Ωστόσο από τον Ιούνιο του ίδιου έτους, η συνοχή της οργάνωσης ταράζεται και η διάσπαση δημιουργεί δύο ΕΔΕΣ στην Αθήνα. Παρόλα τα εσωτερικά προβλήματα του Συνδέσμου στην πρωτεύουσα, οι εδεσίτες αντέδρασαν δυναμικά στα σχέδια των Γερμανών για παραχώρηση των εδαφών της ανατολικής και κεντρικής Μακεδονίας στους Βούλγαρους, τον Ιούλιο της ίδιας χρονίας. Σην 13η Ιουλίου ο ΕΔΕΣ Αθηνών διοργανώνει την πρώτη απεργία διαμαρτυρίας που στόχευε στην μη εφαρμογή του σχεδίου των κατακτητών. Σο ΕΑΜ ακολούθησε με παρόμοια απεργία εννέα μέρες μετά. Λίγες μέρες αργότερα διοργανώθηκε ενιαίο συλλαλητήριο με την συμμετοχή όλων των οργανώσεων που ανάγκασε τους Γερμανούς να ανακαλέσουν.
 
Η διάσπαση

Από το φθινόπωρο του 1942 δύο από τα ιδρυτικά μέλη του συνδέσμου ο δικηγόρος Ηλίας Σταματόπουλος και ο ταγματάρχης Απόστολος Παπαγεωργίου, μαζί με μια ομάδα από άλλα μέλη στην Αθήνα αρχίζουν να αναθεωρούν για την ακολουθητέα πολιτική του Ζέρβα και για τον ίδιο ως αρχηγό. Ήδη από τον Δεκέμβριο του ’42, ο Παπαγεωργίου έκανε προσπάθειες να πείσει τον Ζέρβα να σταματήσει τον ένοπλο αγώνα, κάτι που αποτελούσε κατάφορη παραβίαση του καταστατικού του ΕΔΕΣ, στο οποίο είχε ορκιστεί κάθε μέλος της οργάνωσης. Αιτία της στάσης αυτής του Παπαγεωργίου και της ομάδας των διασπαστών ήταν η πολιτική του ΕΑΜ προς εξόντωση των λοιπών αντιστασιακών οργανώσεων που δεν συστρατεύονταν με τους σκοπούς του. Θεωρούσαν λοιπόν μάταιο τον αγώνα πιστεύοντας ό,τι με την επικείμενη, γι’ αυτούς, διάλυση του ΕΔΕ΢ από τον ΕΛΑΣ, το ΚΚΕ θα πετύχαινε τον απόλυτο έλεγχο στην Ελλάδα και μετά την κατοχή θα επέβαλε κομμουνιστική δικτατορία.
Σημαντική επιρροή στα στελέχη του ΕΔΕΣ, που έθεσαν σε προτεραιότητα τη σύγκρουση με το ΚΚΕ – ΕΑΜ, ασκούσε ο Ιωάννης Βουλπιώτης, διευθυντής της Telefunken και άνθρωπος των Γερμανών. Ο ίδιος λόγω της θέσης και των γνωριμιών του είχε επαφές με πληθώρα προσώπων και παραγόντων, ακόμη και μέσα στο ΕΑΜ. Έτσι κατορθώνει μια συνάντηση στο σπίτι του με εκπροσώπους του ΕΔΕΣ και του ΕΑΜ για δήθεν ενοποίηση. Στο Σύπο της εποχής διαβάζουμε: « Η αποστολή του ήτο να φέρη σε αντίθεση τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις και το πέτυχε ερχόμενος πρώτα σε επαφή με ωρισμένους σοβαρούς παράγοντας διαφόρων οργανώσεων και προ παντός με το ΕΑΜ και τον ΕΔΕΣ. Για να γίνη αυθεντική η ανάμιξη του και να έχουν κύρος τα λεγόμενά του κατώρθωσε με πρω τοβουλία του να συναντηθούν και μάλιστα στο σπίτι του αντιπρόσωποι του ΕΑΜ και του ΕΔΕΣ με σκοπό δήθεν την ενοποίηση. Έτσι μπόρεσε να έχουν αξία οι πληροφορίες που δήθεν του έφευγαν στις καθημερινές του επαφές με προσωπικότητες που συμπαθούν την Εαμική κίνηση και που σκοπό είχαν να πείθεται το ΕΑΜ για την εχθρότητα των άλλων οργανώσεων και να πείθεται «η προσωπικότητα που ενοούσαμε τότε ήταν ο Δημήτρης Γληνός». Παράλληλα ήρχετο σε επαφή με αντιπροσώπους των άλλων οργανώσεων για να τους συμβουλέψει κι’ αφού έκαμε σ’ αυτούς μυστικές δήθεν αποκαλύψεις για τους σκοπούς του ΚΚΕ που καθοδηγεί το ΕΑΜ, μα εκεί που έδωσε πολύ προσοχή είναι οι αντιπρόσωποι του ΕΔΕΣ, στους οποίους έγινε ο τακτικός σύμβουλος (ο Ζέρβας εγκαίρως απομάκρυνε από την διοίκηση του ΕΔΕΣ τους ανθρώπους που ήρχοντο σε επαφή μέσα στο σπίτι του Βουλπιώτη, μα αυτοί εξακολουθούσαν και εξακολουθούν να λεν ότι εκπροσωπούν τον Ζέρβα. Αυτό γίνεται από ορισμένους κύκλους πιστευτό γιατί ξέρουν την προηγούμενη δράση τους στον ΕΔΕΣ)...» (Αγροτική Υωνή, 11 Νοεμβρίου 1943).
Πέρα από τον Βουλπιώτη, η παραπάνω ομάδα είχε καθοδηγητή τον Στυλιανό Γονατά, ο οποίος δεν ήταν μέλος του ΕΔΕΣ αλλά ήταν επίσημα χρισμένος από τον Πλαστήρα σαν ο μόνος εκπρόσωπός του στην Ελλάδα. Έτσι έφτασαν στο σημείο τον Ιανουάριο του 1943, εντολοδόχοι του Θεόδωρου Πάγκαλου, να στείλουν αντιπροσωπεία στο αρχηγείο του Ζέρβα στο βουνό ώστε να σταματήσει η δράση του ΕΔΕΣ κατά των Ιταλών! Ο Ζέρβας φυσικά και απέρριψε τις συστάσεις αυτές και εξεδίωξε τους απεσταλμένους, προσπαθώντας να τους νουθετήσει. Στα απομνημονεύματά του αναφέρει : «< Απήντησα ότι ο ένοπλος αγών είχε αρχίσει και δεν ήτο δυνατόν να σταματήση. Ότι ο μόνος τρόπος να αντιμετωπισθή ο κομμουνισμός, είναι να διατηρηθή η ανταρτική δύναμις που έχω συγκροτήσει. Ότι τον ΕΔΕΣ δεν τον έφτιαξα για πόλιτικολογία, ακίνδυνο συνομωτισμό και συζητήσεις του καφενείου, αλλά για πόλεμο< Όσοι νομίζουν ότι διατρέχουν κίνδυνο εις τας Αθήνας, δεν έχουν παρά να έλθουν κοντά μου. Θα τους προσφέρω άσυλο ασφαλές< Να πάρουν ντουφέκι και να πολεμήσουν σαν στρατιώτες στο πλευρό μου». Από την στιγμή που ο Ζέρβας αρνείται, οι διασπαστές αποφασίζουν να ορίσουν νέο αρχηγό της οργάνωσης στην Αθήνα. Σον επόμενο μήνα συλλαμβάνονται από τους Γερμανούς ο Φαράλαμπος Κουτσογιαννόπουλος σύνδεσμος των Βρετανών και τα στελέχη του ΕΔΕΣ Αθηνών, Ηλίας Ντεγιάννης, Αντώνης Παπαγιάννης, Μπέης Αντωνόπουλος, Φαράλαμπος Παπαθανασόπουλος και Απόστολος Παπαγεωργίου. Οι Κουτσογιαννόπουλος, Παπαθανασόπουλος και Παπαγεωργίου όμως λίγες μέρες μετά αφήνονται ελεύθεροι από τους κατακτητές. Αντιθέτως η κράτηση των υπολοίπων, που παρέμειναν πιστοί στον αγωνιστικό ΕΔΕΣ και στον Ζέρβα, έγινε αυστηρότερη.
Από την στιγμή της απελευθέρωσής τους οι Παπαγεωργίου και Παπαθανασόπουλος έρχονται σε επαφή με την κατοχική κυβέρνηση Ράλλη και σε συνεργασία με τις αρχές κατοχής πρωτοστατούν στην ίδρυση των Σαγμάτων Ασφαλείας. Σην ίδια ώρα οι πιστοί συνεργάτες του Ζέρβα στην Αθήνα συγκεντρώνονται στο σπίτι του Ελευθερίου Δέπου με άκρα μυστικότητα και με παρότρυνση του δικηγόρου Δημητρίου Γιαννακόπουλου αποφασίζουν να αντιδράσουν δυναμικά έναντι των διασπαστών. Επεσήμανε μάλιστα πως πιστοί στον διττό σκοπό της οργανώσεως και του αρχηγού της επιδιώκουν την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση και δεν επηρεάζονται από τους πολιτικούς στόχους των διασπαστών. Ο Ζέρβας ενημερώνεται για τις διεργασίες των διασπαστών και διαγράφει στις 14 Ιουνίου όλους όσους τάχθηκαν στο πλευρό τους χαρακτηρίζοντάς τους ως «προδότες και απάτριδες». Μάλιστα στις 30 Ιουνίου 1943 σε αλληλογραφία του με τον Ηρακλή Πετιμεζά επισημαίνει: «*...+ Σήμερα γράφω στους διαφόρους στην Αθήνα. Κυρίως στέλλω γράμματα σ’ όσους έμειναν πιστοί στην συνδεσμική μας υπόθεσι και συντάσσω ένα γενικό γράμμα προς όλους τους αδελφούς μας, πολιτικούς και στρατιωτικούς, εις τους οποίους καταγγέλω ωρισμένους εκτραπέντας τελείως του σκοπού του Συνδέσμου και επιορκήσαντας. Μ’ αυτό θέλω να διαγράψω αλλά και να στιγματίσω τον αρνητήν της ανθρώπινης ηθικής και κάθε τιμής Σταματόπουλον Ηλίαν, όπως επίσης και να υποχρεώσω τον βαθύν Νέστοραν (Γονατά) να παύση εκμεταλλευόμενος τον Σύνδεσμον προς ίδιον όφελος. *...+ Είναι αδελφέ Νικήτα, στιγμή που πρέπει η οργάνωσίς μας να παρουσιασθή και εμφανισθή ως ενσαρκώτρια της Εθνικής μας προσπαθείας, αλλά για να γίνη αυτό, είναι ανάγκη να αποκαθαρθή από κάθε σάπιο και κάθε πρόστυχο και κατώτερο στοιχείο. *...+».
Στις 21 Σεπτεμβρίου 1943 συνεδρίασε η Επιτροπή Πόλεως της Αθήνας και αποφάσισε: «Κατόπιν των εκτεθέντων υπό του Μιλτιάδη (Δημ. Γιαννακόπουλου) περί της διαγωγής των Παπαγεωργίου, Παπαθανασόπουλου, Σταματόπουλου, Στυλιανίδη, Μαυρίκη κ.ά. και της προσπαθείας των να υπαγάγουν τον ΕΔΕΣ υπό τους Κουίσλινγκς Κυβερνήτας αποφασίζονται παμψηφεί: 1. Να διαλυθή η επιτελική δικτατορία Παπαθανασόπουλου – Παπαγεωργίου. 2. Ν’ αναλάβουν την διοίκησιν του ΕΔΕΣ πρόσωπα κοινής εμπιστοσύνης των ΕΟΕΑ και στελεχών του ΕΔΕΣ Αθηνών. 3. Ν’ αποκηρυχθούν οι προδότες Παπαγεωργίου, Παπαθανασόπουλος, Μαυρίκης, Στυλιανίδης, Σταματόπουλος κ.ά. 4. Να δηλωθή ότι ο Βουλπιώτης δεν έχει σχέσιν με τον ΕΔΕΣ. 5. Να καταγγελθούν αι πράξεις των προδοτών εις τον Ελληνικόν λαόν δια του μυστικού Σύπου. 6. Να γίνη ανασυγκρότησις του ΕΔΕΣ Αθηνών και να τοποθετηθούν εις τα κυριώτερα πόστα πρόσωπα απολύτου εμπιστοσύνης και έμπειρα. 7. Να σταλή σύνδεσμος εις τας ΕΟΕΑ δια να θέση υπό την έγκρισίν των τας διοικητικάς μεταβολάς και τας αποφάσεις μας δια τους προδότας του αγώνα». Οι δυναμικές πρωτοβουλίες του Δημήτρη Γιαννακόπουλου θα τον βάλουν στο στόχαστρο των διασπαστών. Οι τελευταίοι στις 20 Οκτωβρίου πραγματοποιούν συγκέντρωση στην πρωτεύουσα που την ονομάζουν «Γενική Συνέλευση του ΕΔΕΣ» και αποφασίζουν ομόφωνα την αποκήρυξη του Ναπολέοντα Ζέρβα ως αρχηγού της οργάνωσης. Στη θέση του ορίζουν τον συνταγματάρχη Απόστολο Παπαγεωργίου. Όμως δεν σταματούν εκεί, λίγες μέρες μετά ο Παπαθανασόπουλος και ο δικηγόρος Σαβουλάρης στέλνουν στο Γενικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, υπόμνημα που παρουσίαζε τις θέσεις τους στους Συμμάχους. Σο κείμενο αυτό ουσιαστικά δικαιολογούσε κατά μία έννοια τις επαφές και συνεργασίες τους με τον Ιωάννη Βουλπιώτη, τον οποίο παρουσίαζε σαν εθνικό ευεργέτη που μεσολαβούσε στους κατακτητές για την απελευθέρωση αντιστασιακών. Παρόλα αυτά, ανέφεραν πως ο Βουλπιώτης δεν «είχε ουδεμία σχέσιν ή επιρροήν επί του ΕΔΕΣ».
Η περίοδος πάντως που οι διασπαστές επιχείρησαν να εκφράσουν δημόσια τις θέσεις τους και την αποκήρυξη του Ζέρβα, συμπίπτει με την κορύφωση του κατοχικού εμφυλίου. Σην ίδια περίοδο ο ΕΔΕΣ βαλλόταν στα βουνά της Ηπείρου και όχι μόνο από ταυτόχρονα πυρά ελασιτών και Γερμανών. Η ευκαιρία που έδωσαν οι διασπαστές στο ΕΑΜ δεν πέρασε ανεκμετάλλευτη. Από την στιγμή εκείνη μέχρι και τα τέλη του 1944, επίσημες διακηρύξεις της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, προκηρύξεις της ΟΠΛΑ και ο Σύπος των οργανώσεων αυτών κατηγορούσε τον ΕΔΕΣ και τον Ζέρβα στο σύνολό του ως ανθρώπους των κατακτητών και της Γκεστάπο.
Από τον Οκτώβριο του 1943 υπήρχαν δύο ΕΔΕΣ, ο «προδοτικός» με ηγέτη τον Γονατά και ο «αγωνιστικός» πιστός στις αρχικές αξίες του συνδέσμου με αρχηγό τον Ζέρβα. Άμεσα ο Ζέρβας διέγραψε τους στασιαστές και τον Νοέμβρη του 1943 μέσα από τον μυστικό Σύπο αποκήρυξε και επίσημα τους προδότες. Οι τοιχοκολλήσεις στους δρόμους της Αθήνας ήταν καθημερινό φαινόμενο. Σε τηλεγράφημά του ανέφερε: «Εκφράζομεν βαθυτάτην λύπην μας διότι ακόμη συζητείται ζήτημα συνδέσμου μας με ξένους προς εθνικήν μας οργάνωσιν Στόπ. Ουδείς άλλος εκτός καθηγητού Πανεπιστημίου Ζέρβα Λεωνίδα μας εκπροσωπεί Αθήνας Στόπ. Σριμελής διοικούσα Επιτροπή ΕΔΕΣ αποτελείται από εμέ, Πυρομάγλου και Ζέρβαν Λεωνίδαν Στόπ. Μέλη οργανώσεως ΕΔΕΣ ουδεμίαν σχέσιν έχουν με προδότες όπως Βουλπιώτης Στόπ. Σούτον εφημερίδες μας εις Αθήνας εχαρακτήρισαν ως ποταπόν προδότην Στόπ».
Η αλήθεια είναι ότι ο Ζέρβας σε επιστολές του προς τους αποστάτες πέρα από την οργή του για την προδοσία τους, τους άφησε περιθώριο να μετανοήσουν. Ο λόγος ήταν προφανής, ήθελε να κλείσει ένα ακόμα ανοιχτό μέτωπο που τον προβλημάτιζε ενώ πολεμούσε Γερμανούς και ΕΛΑΣ. Σε επιστολή του προς τον Παπαθανασόπουλο, τον Δεκέμβρη του 1943 έγραψε μεταξύ άλλων: « < Ζήτησα από σένα με γράμμα μου, όπως και από τον Απόστολο (σσ. εννοεί τον Παπαγεωργίου), απάνω σε καινούριες, γερές βάσεις, σε στέρεο βάθρο να κτίσετε και να στηρίξετε το έργο του ΕΔΕΣ. Μα ακολουθήσατε αυτή την παράκληση, αυτή την έκκλησή μου, αγαπητέ μου Στάθη; Ας το εξετάσουμε. Μαθαίνω ότι το λύειν και δένειν στον Σύνδεσμο το έχειν ο Βουλπιώτης, τον οποίον εις επίσημον συγκέντρωσιν, ο Απόστολος παρουσιάζει ως εθνικόν ήρωα, εις τον οποίον οφείλεται εθνική ευγνωμοσύνη. Ποιός ο Βουλπιώτης; Καθαρά Γκεσταπίτης< Εν ονόματι του ιερού και αγίου αγώνος, ον διεξάγουμε, εν ονόματι της Πατρίδος μας, την οποίαν γνωρίζω πως έχεις για το τιμαλφέστερο της ζωής σου, σε παρακαλώ τόσον εσένα όπως και τον Φιλώτα (σσ. τον Παπαγεωργίου), να παύσητε προς το παρόν αναμειγνυόμενοι εις τα του Συνδέσμου<».
Σελικώς αυτό δεν συνέβη και κατόπιν συνεχόμενων ερωτημάτων από το Κάϊρο, ο Ζέρβας με τηλεγράφημά του προς το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής την 1η Δεκεμβρίου ’43 ξεκαθαρίζει την στάση του προς αποφυγή παρεξηγήσεων: «Στρατηγείον Μέσης Ανατολής, Παρακαλώ διατάξητε εκφωνηθούν από ραδιοσταθμών Λονδίνου και Καίρου κάτωθι ανακοινώσεις Εθνικών Ομάδων: ΕΟΕΑ δηλώνουν ότι εκείνοι μόνον οι οποίοι έχουν εγκολπωθή τον Εθνικόν των αγώνα και παντού και πάντοτε πολεμούν τον κατακτητήν και τους μετ’ αυτών συνεργαζομένους Έλληνας προδότας δύνανται να λογίζωνται ως τίμιοι Έλληνες και φίλοι αυτών Στόπ. Ουδείς δύναται να ισχυρισθή ότι αντιπροσωπεύει τας Εθνικάς μας Ομάδας ΕΔΕΣ εις πόλεις της Ελλάδος ή αλλαχού, αν ενυπογράφως ή δημοσία δεν δηλώσει ότι ακολουθεί την ανωτέρω γραμμήν Στόπ. Άν τυχόν υπάρχουν Έλληνες πολίται ή αξιωματικοί ισχυριζόμενοι ότι εκπροσωπούν τας Εθνικάς Ομάδας και την οργάνωσιν ΕΔΕΣ διά να καλύψουν άλλους σκοπούς πλήν των εθνικών, ούτοι αποκηρύσσονται ως προδόται και συνεργάται των κατακτητών και των Κουίσλιγκς της Ελλάδος Στόπ». Η δράση του προδοτικού ΕΔΕΣ, όπως προαναφέρθηκε, θα έχει ως μόνο στόχο την καταπολέμηση του κομμουνισμού και έτσι αναπτύσσει δεσμούς με τη Γκεστάπο και την κατοχική κυβέρνηση. Παράλληλα αναπτύσσει δράση κατά του αγωνιστικού ΕΔΕΣ φτάνοντας ως και τη δολοφονία του πιστού στελέχους του Ζέρβα στην Αθήνα, Δημητρίου Γιαννακόπουλου.

Η δολοφονία του Γιαννακόπουλου
 
Ο Δημήτριος Γιαννακόπουλος ή «Μήτσος», υπήρξε ένα από τα πρώτα και πολύ σημαντικά στελέχη του ΕΔΕΣ στην Αθήνα. Δικηγόρος στο επάγγελμα διετέλεσε στα χρόνια της κατοχής υπεύθυνος για την έκδοση και την διανομή του παράνομου Τύπου της οργανώσεως. Εξέδιδε όπως προείπαμε την εφημερίδα «Νέα Ζωή» ενώ ήταν διευθυντής της εφημερίδος «Δημοκρατική Σημαία». Με το που ξέσπασε η κρίση του Συνδέσμου στην πρωτεύουσα, ο ίδιος τάχθηκε ξεκάθαρα υπέρμαχος του Καταστατικού που είχε πρώτο στόχο την απελευθέρωση της χώρας από τους κατακτητές και δευτερευόντως την πολιτική και κοινωνική απελευθέρωση. Αποτελούσε έναν από τους πλέον μάχιμους αντιστασιακούς του πατριωτικού ΕΔΕΣ Αθηνών και υποστηρικτή του Ζέρβα ως μοναδικού αρχηγού της οργανώσεως.
Η έντονη δράση του ενόχλησε τους στασιαστές, οι οποίοι τον αποκήρυξαν την 28η Οκτωβρίου 1943 μέσα από την εφημερίδα τους «Δημοκρατική Υλόγα». Λίγες μέρες αργότερα, αρχές Νοεμβρίου, ο Γιαννακόπουλος θα δολοφονηθεί δεχόμενος πέντε σφαίρες στο στήθος και στο στομάχι, βγαίνοντας από το ξενοδοχείο που γευμάτιζε στους Αέρηδες στην Πλάκα. Εκτελεστές ήταν ένα κλιμάκιο της Ειδικής Ασφαλείας με επικεφαλής των Ιωάννη Σάββα. Ηθικοί αυτουργοί ωστόσο θεωρούνται οι άνθρωποι του προδοτικού ΕΔΕΣ Αθηνών. Στην «Δημοκρατική Σημαία» της 26ης Νοεμβρίου οι ηθικοί αυτουργοί έχουν ονοματεπώνυμο: «Ο Ελληνικός λαός ας διαβάση το από 28 Οκτωβρίου φύλλον του δήθεν παράνομου εντύπου «Δημοκρατική Φλόγα», οργάνου της αντιδράσεως που κυκλοφορεί ελεύθερα. Εις την 4ην σελίδα του μ’ επικεφαλίδα «Διαταγή» γράφει: «Η Κ.Ε Νεολαίας ΕΔΕΣ έλαβε διαταγή ν’ απαγορεύση στα μέλη να έρχωνται σε επαφή τους γνωστούς φράξιες κομμουνιστές Δ. Γιαννακόπουλο, Λ.Δ και Ε.Λ., οι οποίοι δεν ανήκουν στον ΕΔΕΣ, λόγω προδοσίας και ανακοινώσεως μυστικών στη Γκεστάπο». Εις δέ την 3ην σελίδα υπό τον τίτλον «Αποκήρυξη» γράφει μεταξύ άλλων: «Μαζύ με την αποκήρυξη του φύλλου «Δημοκρατική Σημαία» πληροφορούμε τους γνωστούς αυτούς πατριδοκάπηλους πως βρισκόμαστε στα ίχνη τους και ότι πολύ σύντομα θα τους βρούμε. Σότε αλλοίμονό τους. Ο ΕΔΕΣ τιμωρεί τους προδότες και εκδικείται τις ατιμίες τους». Ομολογείται λοιπόν από το έντυπο αυτό, που καμμιά σχέση δεν έχει με τον ΕΔΕΣ, ποιοί είναι οι ηθικοί αυτουργοί της δολοφονίας. Είναι οι πάτρωνες και χρηματοδότες του, που εν γνώσει ψευδώς διακηρύσσουν ότι εκπροσωπούν τον ΕΔΕΣ. Ανήγγειλαν οι άνθρωποι και εδημοσίευσαν μια ανυπόστατη κατηγορία κατά του αειμνήστου Γιαννακοπούλου και των άλλων συναγωνιστών του, ως προκαταβολική δικαιολογία του μελετηθέντος εγκλήματος. Και έτσι ο Γιαννακόπουλος έπεσεν. *...+ Στα εκτελεστικά αποσπάσματα Ράλλη – Σαβουλάρη θα αντιτάξουμε την Ιδέα, στην οποία υπηρετούμε... Ο ΕΔΕ΢ είναι ιδέα. *...+».

Μέρος του πολιτικού κόσμου αμέσως μετά την δολοφονία του Γιαννακόπουλου, επιβεβαίωσε την κλίκα των ηθικών αυτουργών που αναφέρει το παραπάνω κείμενο. Σύμφωνα με έναν εκ των ιδρυτών του ΕΑΜ, τον Διονύση Μπενετάτο, ο αρχηγός των Υιλελευθέρων τότε σε προσωπική τους συνομιλία του επιβεβαίωσε πως «τον Γιαννακόπουλον τον σκότωσαν οι Παπαθανασόπουλος, Παπαγεωργίου ηθικά ευθύνεται και ο Γονατάς που τους πατρωνάρει». Οι λόγοι που ο Γιαννακόπουλος εκτελέστηκε από τους συνεργάτες των Γερμανών περιγράφονται από τον «Συνεχιστή» της 7ης Νοεμβρίου 1943: «*...+ Ο αείμνηστος Γιαννακόπουλος που είχε ανιδιοτελή και άφθαστα πολιτικά κριτήρια, ικανότητες και ψυχικά χαρίσματα που συνηγωνίζοντο τη δημοκρατική του πίστη είτανε από τα ιδρυτικά και μαχητικότερα στελέχη του ΕΔΕΣ. Ο ακάθαρτος παραγοντισμός των Συνταγματαρχών Παπαγεωργίου και Παπαθανασοπούλου που εφέροντο εξ υφαρπαγής σαν ηγέτες του ΕΔΕΣ, η ανίερη εκμετάλλευση που κάνουν στο όνομα και στον εθνικοαπελευθερωτικό και λαϊκό αγώνα του στρατηγού Ζέρβα και η καταφανής και βεβαιωμένη εξάρτησή τους από την προδοτική Κυβέρνηση Ράλλη – Σαβουλάρη και από τον αρχικατάσκοπον της Γκεστάπο Βουλπιώτη έφερε στην πρώτη γραμμή της μάχης για την εθνική και λαϊκή ανακάθαρση του ΕΔΕΣ την ηρωϊκή μορφή του Δημ. Γιαννακοπούλου. Ο Στρατηγός Ζέρβας από των στηλών της «Δημοκρατικής Σημαίας», που διηύθυνε ο δολοφονηθείς Γιαννακόπουλος, απεκήρυξε δημόσια τους Παπαγεωργίου, Παπαθανασόπουλον, Μαυρίκην, Στυλιανίδην και εχαρακτήρισε σαν προδότη της πατρίδας μας τον Βουλπιώτη, που το πλήρες ξεσκέπασμά των εξακολουθούσε από τον Γιαννακόπουλον που είχε αναλάβει με τη φλόγα του αγνού λαϊκού ηγέτη το στηλίτευμα και το τσάκισμα του αντιλαϊκού Δούρειου Ίππου που εισχώρησε προς στιγμήν στους κόλπους της δημοκρατικής οργανώσεως του ΕΔΕΣ. [..]».
Η είδηση της δολοφονία του Γιαννακόπουλου συγκλόνισε και τον Ναπολέοντα Ζέρβα. Η οργή του για τους διασπαστές δολοφόνους είναι έκδηλη από το απόσπασμα επιστολής του προς τον Πετιμεζά (25/11/1943): «Νικήτα, την δολοφονίαν του Γιαννακοπούλου πρέπει να την πληρώσουν οι προδότες αυτοί ακριβά. Μόνον όταν αισθανθούν τρομερή την εκδίκησί μας, οι δειλοί αυτοί θα συμμαζευτούν. Να το κάνητε έργον, μη λυπούμενοι χρήματα και κάνοντας παν το δυνατόν, ώστε να αισθανθούν την απόφασί μας να πατάξωμε όλους τους αισχρούς αυτούς προδότας. *...+». Με διαταγή υπ’ αριθμόν 14702 (30/11/1943) του Γενικού Αρχηγείου των ΕΟΕΑ, ο Ναπολέων Ζέρβας του απένειμε το Φρυσό Αριστείο Ανδρείας για τις σπουδαίες υπηρεσίες του στην Εθνική Αντίσταση και στην Δημοκρατία.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία
1) Ναπολέοντος Ζέρβα, Απελευθερωτικός Αγών ΕΔΕΣ – ΕΟΕΑ 1941 – 1945, Έκδοσις «Πανελληνίου Συνδέσμου Αγωνιστών Εθνικής Αντιστάσεως ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ Ναπ. Ζέρβας», Αθήναι 1988.
2) Απομνημονεύματα Στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα, Μέτρον, Αθήνα 2000.
3) Ημερολόγιο Στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα (1942-1945), Ωκεανίδα, Αθήνα 2013.
4) Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως, τεύχη 5-6, Αθήναι 1958.
5) Ηρακλής Πετιμεζάς, Εθνική Αντίσταση και κοινωνική επανάσταση Ζέρβας και ΕΑΜ, Μέτρον, Αθήνα 1991.
6) Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, ΕΔΕΣ – άγνωστες πτυχές από την ιστορία της οργάνωσης, Περισκόπιο, Αθήνα 2007.
7) Ιωάννου Β. Αθανασόπουλου, Ναπολέων Ζέρβας και το έπος της Εθνικής Αντιστάσεως του ΕΔΕΣ – ΕΟΕΑ, Πελασγός, Αθήνα 2015.
8) Ιωάννου Β. Αθανασόπουλου, Ναπολέων Ζέρβας ο πολέμαρχος της Εθνικής Αντιστάσεως, Πελασγός, Αθήνα 2017.
9) Ιζαμπέλλα Παλάσκα, Άγγελος ή δαίμονας ο αμφιλεγόμενος πατέρας μου, Λιβάνης, Αθήνα 2012.
10) Διονύσιος Μπενετάτος, Σημειώσεις από την ιστορίαν της εθνικής διαίρεσης, Έκδοση «Αγροτικής Φωνής», Αθήνα 1947.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ
ΑΙΩΝΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΙΣΤΗ