ΜΥΘΟΛΟΓΙΕΣ ΓΙΑ ΗΡΩΙΚΕΣ ΗΤΤΕΣ

Tου Ηλια Μαγκλινη

Η Ιστορία επιφύλαξε για το τέλος Αυγούστου και τις αρχές Σεπτεμβρίου (μια εποχή του χρόνου που προσφέρεται για απολογισμούς και σχέδια για το μέλλον) την κορύφωση και κατάληξη των δύο μεγάλων γεγονότων που σφράγισαν τη νεότερη Ελλάδα: τέλη Αυγούστου του 1922 έληξε η Μικρασιατική Εκστρατεία, ενώ την ίδια ακριβώς εποχή, αλλά το 1949, έληξε ο Εμφύλιος Πόλεμος.

Ως γνωστόν, η τραγωδία του ’22 μετέβαλε δραματικά την ελληνική κοινωνία, έστησε έξι πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες στον τοίχο (στο πλαίσιο μιας δίκης που σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα οδεύει προς αναψηλάφηση) και καθόρισε τη θέση της Ελλάδας στη διεθνή αρένα. Φυσικά, επρόκειτο για εθνική ήττα - μια συντριβή με τρομακτικές και μακροχρόνιες συνέπειες.

Και το ’49 όμως, που και αυτό ήταν μια τραγωδία για τη νεότερη Ελλάδα, μεταπολιτευτικά (ή έστω μετά το 1981) εκφράστηκε σαν μια καθολική, σχεδόν εθνική, ήττα: η στρατιωτική ήττα των κομμουνιστικών δυνάμεων από τον Εθνικό Στρατό, έως πολύ πρόσφατα τουλάχιστον, θεωρείτο ως ήττα όλων των Ελλήνων. Σε αυτό συνέβαλε και το γεγονός ότι το μετεμφυλιακό ελληνικό κράτος, με τη Μακρόνησο, τις εκτελέσεις και τα πιστοποιητικά φρονημάτων, υπήρξε τυπικά μόνον δημοκρατικό, ενώ οδήγησε και στην επταετή στρατιωτική δικτατορία. Στο μεταξύ, ο Δημοκρατικός Στρατός αγιοποιήθηκε και ο Εθνικός Στρατός δαιμονοποιήθηκε. Οσοι τιμούν τους νεκρούς του Εθνικού Στρατού υποτίθεται ότι συμμετέχουν σε «γιορτές μίσους», όσοι τιμούν τους αντάρτες στον Γράμμο και το Βίτσι (όπως έκανε το ΚΚΕ πριν από δύο χρόνια, τέτοιο καιρό) συμμετέχουν σε «γιορτές μνήμης».

Αν κάτι φαίνεται να συνδέει, μεταξύ των πολλών άλλων, τα δύο εμβληματικά ιστορικά γεγονότα είναι αυτή η αντίληψη -μάλλον ένα συλλογικό υποσυνείδητο, ένα διαρκές ανακλαστικό- μιας «ηρωικής ήττας». Κυρίως, έχει επικρατήσει η μυθολογία από την οποία περικλείεται ακριβώς αυτό το θέμα: ακόμα και αν έχεις συντριβεί, ο αγώνας λογίζεται ως επικός, τιτάνιος, ηρωικός, ως αυτοθυσία - η ήττα είναι πιο ιερή από τη νίκη. Με αυτόν τον τρόπο, όλες οι αιχμές που αναπόφευκτα φέρει μια ήττα απαλύνονται και η ήττα αποκτά σημασίες που χτίζοναι μόνον στη σφαίρα του φαντασιακού. Θυμίζουμε ότι όταν μετά την πτώση της Σμύρνης ο Πλαστήρας μπήκε στην Αθήνα ως ηγέτης της Επαναστατικής Επιτροπής, καβάλα στο άλογό του, με το που το πλήθος πήγε να ζητωκραυγάσει, έβαλε τις φωνές: «Τι πανηγυρίζετε; Χάσαμε!». Μια αντίθετη αντίληψη φαίνεται να ωθεί το ΚΚΕ στο να γιορτάζει έναν στρατό που νικήθηκε το 1949.

Στη μελέτη του «The Myth of the Blitz», ο πανεπιστημιακός Angus Calder διερευνά τη μυθολογία που πέρασε στο συλλογικό ασυνείδητο των Βρετανών σχετικά με γεγονότα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όπως η Μάχη της Αγγλίας, η Εκκένωση της Δουνκέρκης και οι βομβαρδισμοί του Λονδίνου και άλλων βρετανικών πόλεων. Ο Calder ανατρέχει στο κλασικό βιβλίο του Ρολάν Μπαρτ, τις «Μυθολογίες», όπου αναλύεται αυτό ακριβώς: Πώς η μυθολογία που αποκτά ένα γεγονός μετατρέπει την Ιστορία σε Φύση. Πώς η μυθολογία εξαγνίζει την ιστορική πραγματικότητα, την καθιστά αθώα, καταργεί την περιπλοκότητα των ανθρώπινων δράσεων. «Παύει κάθε διαλεκτική», λέει ο Μπαρτ, «δεν πηγαίνουμε πέρα από αυτό που είναι άμεσα ορατό, η μυθολογία στήνει έναν κόσμο που στερείται βάθους».

Ο Τσόρτσιλ ήταν μάστορας στο να στήνει τέτοιες μυθολογίες - οι οποίες όμως, ειδικά εκείνη την εποχή των μεγάλων ρητορικών σχημάτων, ήταν πρακτικά αναγκαίες: ο ναζισμός να ιδωθεί ως κάτι σατανικό και οι Σύμμαχοι ως κάτι καλό. Βοηθούσε στην πολεμική προσπάθεια (πόσο γελοίες ήταν αντίστοιχες προσπάθειες του προέδρου Μπους στο Ιράκ...). Το πρόβλημα προκύπτει όταν αυτή η αντίληψη συντηρείται έπειτα από δεκαετίες. Στη χώρα μας, τώρα γίνεται μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε ιστορικές στιγμές ως Ιστορία και όχι ως επεισόδια της αρχαίας (ή λαϊκής) μυθολογίας, χωρίς να έχουμε τη ροπή να «γιορτάσουμε». Διότι, βέβαια, κάθε είδους γιορτή, είτε «μνήμης» είτε «μίσους», θα στερείται πάντα βάθους.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ