ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821 : ΛΙΒΑΔΕΙΑ - ΞΕΣΗΚΩΜΟΣ

Η Λιβαδειά δέν καθυστέρησε νά ξεσηκωθεί. Πώς μπορούσε άλλωστε αφού υπήρχαν εκεί ο Βασίλειος Μπούσγος καί ο Αθανάσιος Διάκος. Στήν πρωτεύουσα τής Βοιωτίας ζούσαν λίγοι μουσουλμάνοι, ελάχιστοι εβραίοι καί πολλοί Χριστιανοί καί έτσι οι Οθωμανοί τήν αποκαλούσαν Γκιαούρ - Λιβαδειά. Αποτελούσε βακούφι τής βαλιδέ Σουλτάνας (βασιλικής μητέρας) καί είχε μεγάλη ανάπτυξη σέ σχέση μέ τίς γειτονικές πόλεις ενώ ταυτόχρονα χρησίμευε καί ωςορμητήριο τών κλεφταρματολών τής Ανατολικής Στερεάς Ελλάδος.

Τόσο οι πρόκριτοι τής πόλεως Νικόλαος Νάκος, Ιωάννης Λογοθέτης, Ιωάννης Φίλων, Εμμανουήλ Σπυρίδωνος καί Παναγιώτης Λιδωρίκης όσο καί οι οπλαρχηγοί είχαν μυηθεί στήν Φιλική Εταιρεία καί περίμεναν μία σπίθα γιά νά αρπάξουν τ' άρματα καί νά κτυπήσουν τόν τύραννο. Μάλιστα οι κινήσεις τους ήταν τόσο απρόσεκτες ώστε ο βοεβόδας Καρά Ισμαήλ αγάς είχε ζητήσει από τόν διοικητή τής Εύβοιας Γιουσούφ πασά τήν άδεια νά τούς θανατώσει ώς υπόπτους ταραχών, χωρίς ευτυχώς νά τά καταφέρει, διότι οι πρόκριτοι πρόλαβαν καί δωροδόκησαν μέ ρουσφέτι (τουρκ. rusvet) τόσο τόν Γιουσούφ πασά όσο καί τόν Μαχμούτ Δράμαλη πασά.

Μόλις έγιναν γνωστές οι εξεγέρσεις στά Καλάβρυτα, τήν Πάτρα καί τήν Άμφισσα, ο Αθανάσιος Διάκος επρότεινε νά κινηθούν αμέσως καί νά κτυπήσουν τούς Τούρκους τής Λιβαδειάς. Ο γέρος Νικόλαος Νάκος ήταν διστακτικός καί πρότεινε νά στείλουν τόν Βασίλη Μπούσγο στήν Πάτρα καί συγκεκριμένα στόν πρόξενο τής Ρωσίας Ιωάννη Βλασσόπουλο γιά νά πάρουν έγκυρες πληροφορίες.

«Τή 24η Μαρτίου 1821 αναχωρήσας ο Βούσγος, έμαθε τήν επιούσαν (επομένη) εν τή Οιάνθη (Γαλαξείδιον) τήν κίνησιν τής Αχαΐας, καί αυθημερόν επανέκαμψεν εις τήν επί τού Παρνασσού μεγάλην κωμόπολιν Ανεμώρειαν (Αράχωβαν). Εκεί διαβεβαιώσας τούς γέροντας τά τε εν Πελοποννήσω γινόμενα καί τάς συμφώνους προθέσεις τών Λεβαδειέων, προέτρεψε τούτους, ίνα καταλάβωσι πάσης τάξεως άνθρωπον διαβαίνοντα από Αμφίσσης εις Λεβαδείαν καί τανάπαλιν. Καί ούτοι μέν έπραξαν, ως ωδηγήθησαν, διακοπείσης έκτοτε πάσης ανταποκρίσεως τών Τούρκων τής Λεβαδείας καί τής Αμφίσσης.

Ο δέ Βούσγος (Μπούσγος) καταβαίνων περί τό μεσονύκτιον τής 25ης πρός τήν 26η Μαρτίου τό στενόν τού Ζεμενού, εφόνευσε τυχόντας εν τώ εκεί ξενοδοχείω, ένα τάταρην τουρκικόν (ταχυδρόμον) καί ένα Τουρκαλβανόν, πεμπομένους εφίππους παρά τών Τούρκων τής Αμφίσσης εις τούς εν Λεβαδεία διά τά πράγματα τής Πελοποννήσου καί τάς επιτοπίους αυτών υπονοίας καί ανησυχίας.

Αφιχθείς εις τήν Λεβαδείαν άνευ αναβολής, ανήγγειλε τά πάντα τώ Διάκω καί τοίς προκρίτοις, ούς συσκεπτομένους ήδη περί τού πρακτέου, προσεκάλεσε παρ' εαυτώ μετά σπουδής ο βοεβόνδας τής Λεβαδείας Χασάν αγάς. Ήτο ήδη ημέρα τής 26ης Μαρτίου. Ο Διάκος ενεθάρρυνε τούτους, φοβηθέντες τότε, καί συνώδευσε μετά τού Βούσγου καί είκοσι στρατιωτών. Άμα δέ παρουσιασθέντας ηρώτησεν ο βοεβόνδας, πώς φέρετε μεθ' υμών τόν Μπούσγον, εν ώ εθανάτωσε χθές τόν ταχυδρόμον Τούρκον καί έναν Αλβανόν εν τώ ξενοδοχείω τού Ζεμενού;

Ο Διάκος κατά πρώτον μέν ανήρεσεν ως ψευδή τά κατά τού Βούσγου διαθρυλλούμενα, έπειτα δέ αποταθείς πρός τόν βοεβόνδαν είπε:

- "Ξέρεις, αγά, ότι τόν μουκατά (υπό διοίκηση περιοχή) σου δέν θά μπορέσης νά συμμάσης εφέτος; Έμαθα ότι ο Δυσσέος ευγήκε ζορμπάς (αντάρτης) εις τόν Μοριά μέ δέκα χιλιάδες καί άν κάμη εδώθε, αλλοίμονο εις τόν κόσμον Τούρκους καί Ρωμιούς!"

- "Απρόσβλητος άρα έσεται παρά σού ο Οδυσσεύς;"

- "Καί πως μπορώ νά τόν βαρέσω αγά, μέ μόνο εκατό στρατιώτας πού έχω;"

- "Οι χωρικοί τής επαρχίας έχουσιν όπλα."

- "Άρματα μπορώ νά συνάξω, αλλά πρέπει νά 'χω καί μπουγιουρδί (εντολή)."»

Δοκίμιον Ιστορικόν περί τής Ελληνικής Επαναστάσεως παρά Ιωάννου Φιλήμονος

Σύμφωνα λοιπόν μέ τή διήγηση τού Φιλήμονα, ο Διάκος έκανε στρατολογία τών Ρωμιών μέ διαταγή τού ...Τούρκου διοικητή γιά νά κτυπήσει τελικώς τούς Τούρκους κατοίκους τής Λιβαδειάς! Μέ τούς πρώτους οπλοφόρους πού μάζεψε ο Διάκος μετέβη στή Μονή τού Οσίου Λουκά όπου μαζί μέ τόν επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα, τόν επίσκοπο Αταλάντης Νεόφυτο καί τόν φιλικό Αθανάσιο Ζαρίφη ύψωσαν τό λάβαρο τής επαναστάσεως. Μετά τή δοξολογία, ο Διάκος κινήθηκε κατά τής Λιβαδειάς όπου οι Τούρκοι είχαν προλάβει νά κλειστούν στό φρούριο τής πόλης έχοντας πάρει μαζί τους καί σάν ομήρους τόν Ιωάννη Λογοθέτη καί τό Νικόλαο Νάκο.

Οι πιό θαρραλέοι Τούρκοι μεταξύ τών οποίων ήταν ο Σουλεϊμάν Ποταμάς, ο Ζαήμ αγάς καί ο Ιβραχήμ αγάς κλείστηκαν στά κονάκια τους, ενώ ο πρώην βοεβόδας Καρά Ισμαήλ ταμπουρώθηκε στήν ορεινή θέση τής Ώρας.

Η πρώτη ενέργεια τού Διάκου ήταν νά αιχμαλωτίσει τόν αδελφό του βοεβόδα τής Λιβαδειάς, ο οποίος ήταν ζαμπίτης (αστυνόμος) στό Δίστομο καί νά τόν ανταλλάξει μέ τούς προκρίτους πού είχε συλλάβει ο Χασάν αγάς. Όσοι Τούρκοι από άλλες πόλεις καί κυρίως από τήν Θήβα βρίσκονταν στήν Λιβαδειά καί δέν πρόλαβαν νά ανεβούν στό φρούριο, εσφάγησαν από τούς επαναστάτες.

Τά μεσάνυχτα τής 30ης Μαρτίου 1821 οι Ρωμιοί μέ επικεφαλείς τούς Διάκο, Μπούσγο, Σιμαρέση, Λογοθέτη, Φίλωνα καί Νάκο, μπήκαν στά κυριότερα μέρη τής πόλης, κρατώντας τή σημαία τού Αγίου Γεωργίου. Αμέσως ξεκίνησαν οι μάχες μέ όσους Τούρκους είχαν οχυρωθεί στά σπίτια τους αλλά καί μέ τούς Τούρκους πού βρίσκονταν στό κάστρο τής Λιβαδειάς. Ο υπαρχηγός τού Διάκου, Βασίλης Μπούσγος, ήταν από τούς πρώτους πού πληγώθηκε όταν όρμησε στό σεράϊ τού Σουλεϊμάν Ποταμά, ενώ ο Θανάσης Αντάρας έπεφτε νεκρός. Τή νύκτα, ο Τριαντάφυλλος Βουγιουκλής και ο Ανδριτσάκος Βέργος προσπάθησαν νά ανέβουν στό κάστο, αλλά πληγώθηκε σοβαρά ο Βουγιουκλής καί επανήλθαν στίς θέσεις τους.

Η άλωση τού κάστρου ήταν δύσκολη υπόθεση καί τότε ο Διάκος μέ τόν Ιωάννη Λογοθέτη επικοινώνησαν μέ τούς Αλβανούς πού φύλαγαν τό εξωτερικό τείχος καί τούς πρότειναν νά εγκαταλείψουν τή θέση τους μέ τήν υπόσχεση ότι θά ήταν ελεύθεροι νά φύγουν κρατώντας τά όπλα τους. Πράγματι οι Αλβανοί μαχητές συμφώνησαν καί όταν ο Χασάν αγάς διαπίστωσε ότι έχανε τό εξωτερικό τείχος παρέδωσε τό κάστρο τής Λιβαδειάς στίς 31 Μαρτίου 1821.

«Εις τό σεράι τού Μέρ αγά εξειλίχθησαν δραματικαί σκηναί. Είχαν κλεισθή εκεί αρκετοί ένοπλοι Τούρκοι καί επυροβολούσαν κατά τών τρεχόντων εις τούς δρόμους επαναστατών. Μεταξύ τών πολιορκούντων καί τών πολιορκουμένων διημείβοντο ύβρεις. Ηκούοντο αι θρηνώδεις επικλήσεις τών χανουμισσών νά σταματήσουν οι πυροβολισμοί. Ο Διάκος έτρεξεν εκεί. Εκάλεσε τούς Τούρκους νά παραδοθούν καί εκείνοι απάντησαν μέ πυροβολισμούς. Τότε διέταξε νά φέρουν φρύγανα καί εμπρηστικάς ύλας. Τό σεράι επυρπολήθη καί κανείς από τούς εγκλείστους, πού ήρχισαν νά πηδούν από τά παράθυρα διά νά σωθούν, δέν διέφυγε.

Εις τό μεγάλο σπίτι τού εγκλείστου ήδη εις τό φρούριον βοεβόδα είχαν οχυρωθή άλλοι Τούρκοι. Έγινεν έφοδος καί εκεί, καί οι Τούρκοι εσφάγησαν.

Ο Διάκος έγινε κύριος τού φρουρίου τήν 31ην Μαρτίου 1821. Τά όπλα τών Τούρκων επέρασαν εις τάς χείρας τών Ελλήνων καί διενεμήθησαν μεταξύ τών στερουμένων τοιούτων ανδρών τών στρατιωτικών σωμάτων. Ο Διάκος κατόρθωσε τότε νά σώση αρκετούς Τούρκους από τήν μανίαν τών επαναστατών.  

Τήν 1η Απριλίου 1821, η ελληνική σημαία υψώθη επί τού φρουρίου καί αμέσως μετά τούτο ο Διάκος ωμίλησεν εις τούς ελευθερωτάς τής Λιβαδειάς καί τόν λαόν από τόν εξώστην τής μητροπόλεως. Είπεν ότι δέν είχεν αμφιβολίαν διά τή νίκην καί ότι τό Γένος θ' απελευθερούτο τελικώς. Επρόσθεσε ότι ο αγών μόλις ήρχισε καί έπρεπε νά ετοιμασθούν γιά μεγάλας θυσίας. Ωμίλησε περί τής ελευθερίας καί ετελείωσε τόν λόγον του μέ τούς στίχους τού Ρήγα:

"Καλύτερα μιάς ώρας ελεύθερη ζωή,
παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά καί φυλακή."»

Ελληνική Επανάστασις - Διονύσιος Κόκκινος

Τόν πρώτο μήνα τής επανάστασης είχαν αποτινάξει τόν κατακτητή από πάνω τους τά Σάλωνα (Άμφισσα), η Λιβαδειά, η Θήβα, τό Ταλάντι (Αταλάντη), τό Λιδωρίκι, η Μενδενίτσα καί τό Πατρατζίκι (Υπάτη).

Η Ανατολική Ρούμελη μαζί μέ τόν Μοριά ήταν οι πρώτες περιοχές πού έδιωξαν τούς βάρβαρους μουσουλμάνους μετά από 400 χρόνια απάνθρωπης κατοχής καί σκληρής τυραννίας, η οποία είχε σάν αποτέλεσμα τήν υπερβολική μείωση τού αριθμού τών ελληνορθόδοξων κατοίκων τής πάλαι ποτέ πανίσχυρης βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι Οθωμανοί επέδειξαν μία σκληρή συμπεριφορά τήν οποία υπαγορεύει αφενός η θρησκεία τους καί αφετέρου η ασιατική καταγωγή τους. Η μουσουλμανική θρησκεία υποστηρίζει τό δίκαιο τού ισχυρού, τό μίσος κατά τών απίστων, τήν τιμωρία, τήν εκδίκηση καί τήν περιφρόνηση τών γυναικών ενώ αδιαφορεί γιά τά ανθρώπινα δικαιώματα, τήν ισότητα, τή δημοκρατία καί τήν ελευθερία. Έννοιες όπως ο οίκτος, η αγάπη, ο σεβασμός καί η ανοχή είναι άγνωστες γιά τό Ισλάμ. Βιώσαμε τή μουσουλμανική κατοχή γιά 500 χρόνια καί αποτελεί προσβολή στούς παλουκωμένους, στούς αποκεφαλισμένους καί στούς απαγχονισμένους η λήθη, η αδιαφορία γιά τόν εποικισμό τής Ελλάδος από τούς μουσουλμάνους καί ακόμα περισσότερο η ανέγερση μουσουλμανικού τεμένους στά απελευθερωμένα εδάφη.

Η Ανατολική Στερεά μέ τήν εξέγερση έκλεινε τούς δρόμους πού θά έφερναν ενισχύσεις στούς Τούρκους τού Μοριά από τά ισχυρά στρατιωτικά κέντρα τής Λάρισας, τών Τρικάλων καί τής Λαμίας (Ζητουνίου). Οι επαναστάτες τής Πελοποννήσου ήθελαν κλειστούς αυτούς τούς δρόμους γιά νά προλάβουν νά πάρουν τά κάστρα πού ήταν ακόμα στά χέρια τών Οθωμανών.

---

«Μετά τό τέλος τής τελετής εις τήν Λεβαδίαν, ο Αθανάσιος Διάκος εξεφώνησε συγκινητικώτατον λόγον, απολήξαντα εις τό "καλύτερα μιάς ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά καί φυλακή". Αποκαταστήσας δέ αμέσως καί πολιτικήν αρχήν εκ τών προκρίτων τής χώρας, ονομασθέντων κονσόλων, έπεμψεν εις μέ τήν Αταλάντην τόν Αντώνιον Κοντοσόπουλον μεθ' ικανής δυνάμεως, εις δέ τάς Θήβας τόν Ιωάννην Λάππαν μετά διακοσίων, ίνα εξώσωσι τούς Τούρκους.

Καί οι μέν τής Αταλάντης αντισταθέντες τό πρώτον, ηναγκάσθησαν ταχέως νά υποκύψωσιν, οι δέ τών Θηβών, ού μόνον αντέστησαν, αλλά καί απέκρουσαν μετ' επαισθητής ζημίας τόν Λάππαν καί ητοιμάζοντο νά εκστρατεύσωσιν εις Λεβαδείαν. Μαθών τούτο ο Διάκος έπεμψε τόν Μπούσγον μετά πεντακοσίων, μόλις δέ διαδοθείσης τής μή αληθούς ειδήσεως, ότι φθάνει αυτοπροσώπως ο Διάκος, καί οι εν Θήβαις Τούρκοι αποσύρονται αμαχητί σχεδόν εις Χαλκίδα, καί ούτως απαλλάσονται τούτων καί αι τρείς επαρχίαι εν ολίγαις ημέραις τή συναινέσει τού Διάκου.

Αμέσως ούτος σπεύδει εις Βουδουνίτζαν πρός επικουρίαν τού φίλου του Δυοβουνιώτου. Εκπολιορκηθέντων δέ καί εκεί τών Τούρκων, πάντων μάλιστα καταστραφέντων δι' ούς αλλαχού είδομεν πολιτικούς λόγους, ο Διάκος, ο Δυοβουνιώτης, ο Πανουριάς καί ο Τράκας έσπευσαν εις Υπάτην, ίνα εξώσωσι καί εκείθεν τούς Τούρκους.»

Αναστάσιος Γούδας - Στερεοελλαδίτες πολέμαρχοι τού 1821

---

«Εκ τών πολλών τής Ανατολής χωρών, αίτινες επέπρωτο νά καταπλακώθωσιν υπό τήν βαρείαν πλάκα τής βαρβαρότητος καί τής αποξενώσεως παντός εθνικού χρήματος, πρωτίστως έλαβε δυστυχίαν νά είναι η Μικρά Ασία ως πρωιμότερον απολέσασα τήν προγονικήν γλώσσαν καί τά παρεπόμενα αυτή εθνικά αγαθά. Ακόμη καί περί τά μέσα τού ΙΗ' αιώνος (1750) ουδαμού τής Μικράς Ασίας υπήρχον σχολεία εκτός τής Σμύρνης καί τής Καισαρείας. Πανταχού τής Μικράς Ασίας γενική υπήρχεν αμάθεια καί άγνοια τών εν τοίς ναοίς αναγιγνωσκομένων, άπερ κατά πατροπαράδοτον μόνον συνήθεια ήσαν εν χρήσει.»

Δανιήλογλου, Πρόδρομοι τής Αναγεννήσεως, Κωνσταντινούπολις 1865, γιά τήν αμάθεια τής περιόδου τής τουρκοκρατίας

---

«Αδελφοί μου, τόσον τά εμελέτησα τά γράμματα, καθώς ο χρυσικός λογαρίζει τό ασήμι.....και τότε είναι λαμπρόν καί καθαρόν καί τό αγοράζει μέ κάθε προθυμίαν ο άνθρωπος, έτσι καί εγώ ηύρα καθαρά, άγια καί αληθινά, λαμπρά καί υπερελαμπρότερα από τόν ήλιον τά λόγια καί τά προστάγματα τού Χριστού, καί όποιος πιστεύει τόν Χριστόν καί τόν λέγει Θεόν καί κάμνει τά πράγματά του, οπού λέγει τό άγιον Ευαγγέλιον, εκείνος είναι καλότυχος καί τρισμακάριστος καί καμμίαν φοράν δέν θέλει εντροπιασθή, καί δια τούτο πρέπει νά στερεώνετε σχολεία Ελληνικά, νά φωτίζονται οι άνθρωποι.

Διότι διαβάζοντες τά Ελληνικά τά ηύρα οπού λαμπρύνουν καί φωτίζουν τόν νούν τού μαθητού ανθρώπου, καθώς φωτίζει ο ήλιος τήν γήν, όταν είναι ξαστεριά καί βλέπουν τά μάτια μακρυά, έτσι βλέπει καί ο νους τά μέλλοντα.

Δέν βλέπετε οπού αγρίεψε τό γένος μας από τήν αμάθειαν καί εγίναμε ως θηρία;»

Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Διδαχές

---

«Βασίλης Μπούσγος

Ο Βασίλης Μπούσγος στάθηκε γιά τή Ρούμελη ό,τι γιά τό Μοριά ο Νικήτας Σταματελόπουλος. Συνειδητός επαναστάτης αγωνίζεται γιά τήν ιδέα τής λευτεριάς, χωρίς ν' αποβλέπει σέ προσωπικά κέρδη...

Ακολούθησε από νωρίς τήν κλέφτικη ζωή. Οι γραμματικές του γνώσεις είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Μέ κόπο κατορθώνει νά υπογράψει. Από μικρός περισσότερο θά τόν ενδιέφερε τό γιαταγάνι καί τό καριοφύλλι παρά τό φτερό καί τό οκτώηχο. Όταν διωρίστηκε απ' τόν Αλή πασά, αρματολός Λιβαδειάς ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, βρίσκουμε μαζί του παλληκάρι καί τό Βασίλη Μπούσγο...

Όταν ο Θανάσης Διάκος ανακηρύχτηκε αρματολός Λιβαδειάς, στή θέση τού Αντρούτσου - 26 τού Οκτώβρη 1820 - ο Μπούσγος δικαιωματικά έγινε τό πρώτο παλληκάρι του. Τό Γενάρη τού 1821 "από τούς ελθόντες τότε αποστόλους έγινα μέλος τής υπέρ τής ελευθερίας τής πατρίδος εταιρίας". Τά χαράματα τού ξεσηκωμού τόν βρίσκουν πλάϊ στό Διάκο...

Στίς 24 τού Μάρτη έφυγε γιά τήν Πάτρα. Αφού πήρε δυό έμπιστα παλληκάρια μαζί του, έφυγε παραμονή τού Βαγγελισμού τό βράδυ απ' τή Λιβαδιά. Τήν ίδια μέρα συνάντησε τόν Πανουριά μ' εκατό παλληκάρια καί τού 'δωσε μιά γραφή τού Διάκου. Ο γέρο αρματολός ενθουσιάστηκε καί τού έδωσε γιά συντροφιά του τόν Γιάννη Γκούρα, μπουλουξή του τότε. Τήν άλλη μέρα φύγανε γιά τή Σκάλα τών Σαλώνων, τή σημερινή Ιτιά, γιά νά βρούνε καράβι νά περάσουν στό Γαλαξείδι...

Φθάνοντας στό Γαλαξείδι μέ μία φελούκα ζήτησε από τούς κοτζαμπάσηδες αμέσως πλοίο γιά νά περάσουν στήν Πάτρα. Αλλά ο πρωτογέροντας είπε στόν Μπούσγο:

- "Εσείς κοιμάσθε ακόμα στή Λιβαδειά; Στό Μοριά άνοιξε τό ντουφέκι από μέρες καί καίγεται τό λιθάρι. Νά καί τά καΐκια πού έρχονται απ' τή Βοστίτσα καί φέρνουν τούς Τούρκους πού μπαρκάρισε ο Αντρέας Λόντος..."»

Τάκης Λάππας (1904-1995)

---

«Ουχί μόνον κοπιώντες, αλλά καί κινδυνεύοντες εσπούδαζον οι πατέρες ημών γράμματα. Έκαστος τών Τούρκων καί ο έσχατος, ως γνωστόν, είχε τό δικαίωμα νά τυραννεί, νά φορολογεί καί νά φονεύει τούς οπαδούς τού Χριστού. Επειδή δέ τά σχολεία διήγειραν τας υποψίας αυτών καί κατέστρεφον παντοιοτρόπως, καί διδάσκαλοι καί μαθηταί εσοφίζοντο παντοίους επίσης τρόπους διά νά αποφεύγωσιν τήν οργήν των. Καί οσάκις συνήρχοντο εις τό σχολείον, εις εξ αυτών ιστάμενος πλησίον τού παραθύρου ως κατάσκοπος έστρεφεν ανήσυχος πανταχού τό βλέμμα καί έδιδεν πρός τούς άλλους τήν είδησιν ότι έβλεπεν οθωμανόν ερχόμενον μακρόθεν...»

Ο πολιτικός καί συγγραφέας Νικόλαος Δραγούμης (1809 - 1879)

ΑΡΧΕΙΟ ΦΩΤΙΟΥ ΣΤΑΥΡΙΔΗ

ΑΙΩΝΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΙΣΤΗ